Toegankelijke esthetiek

Aanvankelijk waren er voor de scène niet meer dan twee personen nodig. Hierin voert Fjodor, de vader gespeeld door Baboe Santana, een gespannen dialoog met Ivan, een van zijn zoons, gespeeld door Caio Blat. Maar in deze toneelbewerking van Dostojevski's roman De gebroeders Karamazov dringen andere persoonlijkheden zich aanzienlijk op aan de plot.

Naast de muzikanten Arthur Bragantini en Thiago Rebello, die het verhaal sonische diepgang geven, slenteren er twee vrouwen tussen de acteurs door. Terwijl ze praten, maken Juliete Viana en Malu Aquino afwisselend gebaren. Hun handen verraden hetzelfde gesprek tussen Fiódor en Ivan, maar dan in Braziliaanse gebarentaal.

Het stuk ging in de eerste helft van het jaar in première in Sesc Copacabana in Rio en Sesc Pompeia in São Paulo en biedt een unieke functie ten opzichte van andere producties met toegankelijkheidsvoorzieningen voor slechthorenden. In plaats van als een bijzaak te worden behandeld, waarbij de uitvoerende kunstenaar in de schijnwerpers staat, is er simultaanvertaling in de productie geïntegreerd.

"Normaal gesproken wordt het toegankelijkheidsteam ingeschakeld zodra de creatie klaar is. Maar dat is zeer beperkt", zegt Maria Duarte, productiedirecteur van De Gebroeders Karamazov. "Je kunt hooguit zeggen wat de acteurs zeggen. Dat is veel te weinig voor artistiek genot."

Door Portugees en Weegschaal te combineren in dezelfde ruimte, maakt het geïntegreerde perspectief het werk aantrekkelijker voor dove toeschouwers, die hun ogen niet van de actie hoeven af te houden om mee te kunnen kijken. Aan de andere kant zorgt de focus op een koorvoorstelling, altijd met een grote groep mensen op het podium en acteurs die van rol wisselen, ervoor dat de oplossing zich organisch ontvouwt en ongemakkelijke situaties voor het horende publiek worden vermeden.

"Het is niet genoeg om kunstenaars met een beperking te betrekken; ze moeten samen creëren. Dit betekent dat toegankelijkheid geen hulpmiddel meer is, maar dramaturgie", aldus Edinho Santos.

Maria en Blat werkten samen aan het toneelstuk "Grande Sertão: Veredas", dat na de première in 2017 door het land toerde. Toen hij besloot de toneelbewerking van de Russische klassieker te regisseren – een droom die hij al twintig jaar koesterde – was het logisch om haar te vragen de productie op zich te nemen. Verontrust door de traditionele benadering van toegankelijkheid in de podiumkunsten, daagde ze het team uit om een nieuwe aanpak te bedenken.

Met de financiering van het project via de Sesc Pulsar-subsidie en de Federale Wet op Culturele Stimuleringsmaatregelen nam specialist Raíssa Couto de coördinatie van het proces op zich. Ze werd bijgestaan door consultants met en zonder beperking.

Aanvankelijk bestond er bezorgdheid over de mate waarin toegankelijkheid het artistieke aspect van het werk in gevaar zou kunnen brengen. Het keerpunt kwam toen het hele team dit element als een even belangrijke pijler erkende als kostuums, licht en decorontwerp. Zo ervoeren de artiesten alle ontwikkelingsfasen in dialoog met de acteurs en kregen ze dezelfde beloning.

"Het was niet makkelijk of soepel. Maar zodra je het niet langer als een probleem ziet en het als een andere creatieve invalshoek beschouwt, worden de uitdagingen leuk en ontstaan er oplossingen", zegt producer Maria Duarte, die er nu naar streeft om in de komende seizoenen een toegankelijk digitaal programma op te nemen.

Toegankelijkheid is een vast onderdeel geworden van de dagelijkse artistieke productie, vooral sinds 2015, toen het Statuut voor Personen met een Handicap de toegang tot cultuur voor deze gemeenschap garandeerde. Deze eis leidde tot openbare bekendmakingen waarin voorstanders werden opgeroepen alternatieven te bieden om toegankelijkheid in culturele praktijken te integreren.

Jaar na jaar heeft het Ministerie van Cultuur deze eis aangescherpt met normatieve instructies die het gebruik van de middelen die via de Rouanet-wet zijn verkregen, reguleren, waardoor belastingvrijstelling mogelijk is.

Tekenen. Voor consultant Raíssa Couto is dit een beweging zonder weg terug – Foto: Chris Almeida

"Of we het nu leuk vinden of niet, het was het overheidsbeleid dat deze beweging begon te sturen", zegt consultant Raíssa Couto. "Mensen werden gedwongen om op manieren te denken die ze nog nooit eerder hadden bedacht. Velen hadden kritiek en zeiden dat het te veel geld zou kosten. Maar toen we de mogelijkheden presenteerden, werden ze helemaal wild, raakten ze betrokken en ontstond er een prachtige beweging van artistieke verhalen, die toegankelijkheid als een esthetiek beschouwden."

Het nieuwe scenario heeft veranderingen teweeggebracht. Waar producenten voorheen klaagden over de lage deelname van mensen met een beperking aan toegankelijke vertoningen, spreekt ditzelfde publiek zich nu uit en trekt de kwaliteit van de aangeboden middelen in twijfel. Ook is men het erover eens dat het garanderen van slechts één of twee vertoningen met deze principes binnen een lang seizoen de inclusie niet echt bevordert.

"Ik wil de kans krijgen om een toneelstuk te zien op de dag dat ik kan, niet op de dag dat het productieteam dat bepaalt. Daar draait het bij het verbreden van de toegankelijkheid om", zegt actrice en performer Moira Braga, een van de consultants van De Gebroeders Karamazov. Voor haar, die blind is, heeft het geen zin om een toneelstuk te produceren zonder deze aspecten uitgebreid te overwegen.

In Hereditary, haar meest recente werk, spreken drie actrices om de beurt Portugees en Weegschaal, en vertellen ze de handelingen van elke scène via audiodescriptie. Tijdens de voorstellingen is er geen onderscheid tussen de toeschouwers: iedereen hoort exact dezelfde versie, ongeacht hun visuele of auditieve beperking. "Wat het verschil maakt, is dat mensen met een beperking hier tijdens het proces over nadenken", legt Moira uit.

Dit sentiment wordt gedeeld door de dove acteur Edinho Santos. Hij schittert in "OZ", een productie van het gezelschap Aquilombamento Ficha Preta die in juni in première ging in Sesc Vila Mariana in São Paulo en het Acessa BH-festival in september zal afsluiten.

"Het moet horizontaal zijn. Het is niet genoeg om kunstenaars met een beperking te betrekken; ze moeten vanaf het begin mee creëren," stelt hij. "Hiermee is toegankelijkheid geen hulpbron meer, maar dramaturgie. Het dove lichaam wordt zo uit de uitzonderingspositie gehaald en centraal gesteld in de creatie, met een eigen stem en kracht."

De regels voor toegankelijkheid zijn sinds 2015 jaar na jaar uitgebreid

Dit was het geval bij OZ, dat het liefdesverhaal vertelt van een dove man en een horende vrouw. Met behulp van een tolk zocht het team naar manieren om vanaf de eerste lezing van het script met de acteur te communiceren. Een voorbeeld hiervan was de soundtrack van Dani Nega, vol diepe tonen, die dove toeschouwers via de nagalm konden waarnemen.

Volgens Aline Mohamad, die het script schreef, is een van de onderscheidende kenmerken van het stuk dat het een positief licht werpt op de realiteit van zwarte mensen en mensen met een beperking. "De maatschappij beschouwt deze lichamen nooit met liefde en genegenheid, maar eerder als een plek van pijn, bijna als fetisjisme," zegt ze.

Voor consultant Raíssa Couto is dit een beweging zonder weg terug, versterkt door de groeiende erkenning van kunstenaars met een beperking. Dit geldt ook voor Jéssica Teixeira, winnaar van de Shell Award voor Beste Regisseur in 2024 voor het toneelstuk "Monga", en filmmaker Daniel Gonçalves, winnaar van de prijs voor Beste Documentaireregisseur op het Filmfestival van Rio in 2023 voor zijn film "Assexybilidade".

Deze groeiende penetratie in diverse creatieve sferen heeft de term "def art" gepopulariseerd, die door de gemeenschap is aangenomen om hun eigen creaties te vieren. "Het concept is dat we het in ons voordeel gebruiken en zoals we dat nodig achten. Mijn kunst komt voort uit een plek buiten de normen van de meerderheid. In die zin is mijn beperking geen probleem. Integendeel!", legt Moira Braga uit. "Kunst is een plek om realiteiten opnieuw uit te vinden. En we hebben de macht om structuren te destabiliseren."

Gepubliceerd in uitgave nr. 1371 van CartaCapital , op 23 juli 2025.

Deze tekst verschijnt in de gedrukte editie van CartaCapital onder de titel 'Accessible Aesthetics'