Misox, afslag Soazza: Kunst ligt naast de snelweg

De bergen rijzen steil omhoog. Het dorp, uitgehouwen in de natuur op een avontuurlijk terras, ligt verscholen in een monumentaal landschap van dichtbeboste en rotsachtige hellingen. Dit heeft iets ontzagwekkends, maar ook iets griezeligs, vooral nu de media zo vaak berichten over de bedrieglijke onverstoorbaarheid van glijdende berghellingen. Alleen de kerk op de rotsachtige uitloper lijkt de immense kracht van de natuur te kunnen weerstaan. Hij troont stoutmoedig boven Soazza. En staat precies daar waar je hem, als je de vallei in komt, al van verre kunt zien.

Vanuit de kerk daarentegen reikt het uitzicht tot diep in de vallei van de rivier de Mesox. De snelweg van San Bernardino naar Ticino slingert er als een zilveren slang doorheen. Het zomerlicht schittert. Het idyllische landschap van Soazza heeft een ietwat bedrieglijke uitstraling door de dreigende kracht van de bergen. Maar dat is maar goed ook. Want wat je denkt te zien, is niet altijd wat je daadwerkelijk ziet.

In Soazza is niet alles wat het op het eerste gezicht lijkt. Arte Soazza – een zomers kunstfestival dat voor het eerst plaatsvindt in het bergdorpje Mesox met zijn ongeveer 330 inwoners – nodigt je uit om eens goed te kijken. Als een fata morgana schittert een vreemd object op de rotsachtige bergkam tussen de kapel en de begraafplaats onder de kerk: een hoop ijzerschroot, een sculptuur gemaakt van vangrails, leuningen en straatlantaarns. Ze komen van de verwoeste brug onder Soazza. Afgelopen zomer werden ze tijdens een storm weggespoeld door een modderstroom van de rivier de Moesa, die buiten haar oevers trad.

Het uitzicht reikt tot diep in de Misoxvallei, waar de snelweg zich richting Ticino slingert (boven); Bob Gramsma's installatie "El Pont" doet denken aan de verwoeste brug onder Soazza, weggevaagd door een modderstroom.

De natuur zelf lijkt hier de rol van kunstenaar te hebben gespeeld, zij het op een nogal brute manier. Bob Gramsma hoefde alleen de vervormde metaalfragmenten in het kunstwerk te schikken. Hiervoor was echter een vrij grote vrachtwagen nodig om de materialen aan te voeren. En een indrukwekkende kraan, waarmee een specialist alles onder leiding van de Nederlands-Zwitserse kunstenaar in elkaar zette. Gramsma staat bekend om zijn vaak enorme sculpturale ruimtelijke structuren. Zijn nieuwste installatie herdenkt nu de sporen van de destructieve kracht van de natuur in dit pittoreske dorpslandschap.

Wie met open ogen door Soazza loopt, ziet overal dergelijke visuele irritaties. Veel valt echter pas bij een tweede blik op; veel valt niet eens op en gaat geruisloos op in het dorpse landschap.

Er zijn echter niet genoeg witte muren voor echte schilderijen. Dat was tenminste de zorg van de lokale autoriteiten toen de Zürichse kunstenares Zilla Leutenegger de gemeente benaderde met haar idee voor een kunstfestival. Het dorp was echter geenszins tegen het project. Integendeel. Ze zijn blij dat zo'n evenement bezoekers trekt en het dorp nieuw leven inblaast.

Maar je vindt er ook geen kleurrijk beeldenpark. Soazza zou niet blootgesteld moeten worden aan de hype rond kunst. Zilla Leutenegger heeft er gevoel voor, want ze kent de plek al heel lang.

Ze werkt momenteel met sneeuwwitte kalk voor haar atelier. En ze praat. Haar moeder erfde hier een huis, dat haar vakantiehuis werd. Zilla Leutenegger komt hier al sinds haar jeugd. Ze heeft een bijgebouw omgebouwd tot atelier, waar ze in de zomerweken afgezonderd aan nieuwe ideeën werkt.

De eenlaagse studio-uitbouw huisvestte ooit een rookhuis. De muren zijn zwart omdat het ooit gebrand heeft. Er zijn ook zwarte plekken aan de buitenkant van de studiomuur aan de straatkant. Maar die zijn nog steeds erg vers. De grote rozenstruik ervoor is zorgvuldig aan de kant gezet. Later zal hij terugkeren naar het schilderij in wording. Hier levert Zilla Leutenegger haar bijdrage aan Arte Soazza: een sgraffito.

De kunstenares Zilla Leutenegger maakt in haar atelier een sgraffito – een techniek die in het kanton Graubünden wordt gebruikt om huisgevels te decoreren.

Sgraffito wordt gemaakt met behulp van een eeuwenoude techniek die al bij de Egyptenaren bekend was. In het kanton Graubünden, waartoe de Italiaanstalige regio Soazza behoort, wordt het al eeuwenlang gebruikt om gevels van huizen te versieren.

Eerst grondt Zilla Leutenegger de buitenmuur van de studio met zwarte kalk. Dit is belangrijk voor de tekening die erop gemaakt zal worden. Ze baseert haar werk op een eerder gemaakte schets. Tot slot wordt er witte kalk overheen gesmeerd om een egale pleisterlaag te creëren. Bij blootstelling aan lucht en kooldioxide zal het volledig carboniseren – verharden en verstenen – en zich permanent hechten aan de ondergrond van de gevel. Zulk pleisterwerk gaat eeuwig mee.

Nu moet Zilla Leutenegger wachten op het juiste moment, wanneer de kalk is uitgehard maar nog niet helemaal droog. De kunstenaar kan het zich niet veroorloven dit moment te missen. Want nu krast ze, met grote concentratie en bijna aarzeling, een tekening in de kalk volgens een sjabloon. Ze schraapt het witte pleisterwerk lijn voor lijn weg met een scherp mesje. Elke kras onthult de zwarte ondergrond eronder. Sgraffito komt van het Duitse woord voor 'wegkrabben'.

Wandelaars komen langs. Soazza ligt in een wandelgebied met de oudste kastanjebomen van Zwitserland. Nieuwe bomen groeien in de dikke, oude boomstronken, legt Zilla Leutenegger uit tijdens de lunch. Fietsers stoppen ook bij de dorpskroeg boven de studio. Daar eten we witte polenta met linzen. Het past perfect bij de sneeuwwitte kalksteen. Ook organisten keren steeds weer terug naar Soazza. De plek geldt als een geheime tip vanwege het uitstekende orgel in de kerk van San Martino.

Rondom Soazza (boven) rijzen steile bergen op; het dorp is populair bij fietsers, en deze zomer ook bij kunstenaars (onder).

En zo nu en dan vinden zelfs Japanners hun weg hierheen, meldt de kunstenaar. Daar is een reden voor. Recht tegenover het enige hotel, aan de hoofdstraat met zijn paar hoge, elegant ogende 19e-eeuwse herenhuizen, staat het op één na oudste huis van de stad. Het heeft een eenvoudig, rustiek karakter, is meer dan 400 jaar oud en werd in 1633 gebouwd voor twee kapucijner monniken. Helga Ritsch heeft er haar keramiekatelier.

De Zwitserse pottenbakker en schilder, die herhaaldelijk in Tokio exposeerde, wordt in Japan vooral gewaardeerd om haar minimalistische, moderne theekommen en vazen van porselein en steengoed. Tijdens de Arte Soazza-tentoonstelling stelt ze haar atelier open voor het publiek. Op een avond twee jaar geleden bedachten Zilla Leutenegger en zij het idee voor een kunstevenement in het dorp: om het bedreigde gebied nieuw leven in te blazen.

Helga Ritsch verruilde haar studio in Zürich voor Soazza en vestigde zich permanent hier. Soazza is tevens een tweede thuis geworden voor de in Zürich gevestigde sieradenontwerpster Regula Kilchsperger. Ze heeft een oud huis in het dorp met smaak gerenoveerd en heeft er een atelier.

Anders nemen mensen de omgekeerde route en trekken weg, zegt Zilla Leutenegger. Winkels sluiten. Er is al lang geen postkantoor meer. Gelukkig heeft een vrouw uit Ticino de dorpskroeg overgenomen. Ze maakt alles zelf. De salade die we eten komt uit haar tuin. Arte Soazza zou nu gasten moeten ontvangen – en in de toekomst misschien om de paar jaar plaatsvinden, net als een triënnale.

Zilla Leutenegger draagt beschermende handschoenen. Kalk is alkalisch en bijtend voor de huid. De bekendere frescotechniek maakt ook gebruik van kalk. Alleen worden in dit geval natuurlijke kleurpigmenten gebruikt, die vervolgens permanent aan de kalk hechten.

De tekening van een wenteltrap die naar het dak van de studio leidt, wordt zichtbaar. Helemaal onderaan strekt deze trap, met twee echte treden, zich uit tot in de echte ruimte van het voorplein. Een lokale metselaar maakte hem voor Zilla Leutenegger. Waar de rozenstruik weer opduikt, krast de kunstenaar knoppen in de linde. Hier is deze met rode verf onderstreept. Felrode rozen komen tevoorschijn.

Kijkend naar de voltooide sgraffito, vraag je je af wat echt is en wat niet. Illusie en realiteit, echte en fictieve ruimte: de kunstenaar speelt er vaak mee in haar wandtekeningen. In dergelijke werken maakt de tekening zich los van het oppervlak en gaat bijna onmerkbaar over in driedimensionaliteit: een typische techniek van Zilla Leutenegger.

Als kunstenaar is Zilla Leutenegger in de eerste plaats tekenaar. Maar hoe kon een tekening buiten worden aangebracht zodat deze bestand was tegen de elementen? De oplossing was sgraffito. Dergelijke sgraffito is al lang een vast onderdeel van het stadsgezicht. Overal zijn voorbeelden te zien op de oude huizen, altijd perfect uitgevoerd, ornamenten als traditionele gevelversieringen. Zilla Leuteneggers sgraffito heeft echter iets kinderlijks en speels, lichtvoetig en zorgeloos. De penseelstreken ogen stroef en vertonen een ambachtelijke stijl. Het geheel doet denken aan een schets.

Zilla Leutenegger is dol op trappen. Voor de kunstenaar is de ruimte eronder een soort lege ruimte en architectonische leegte, waar ruimte is voor allerlei dingen – inclusief de verbeelding. Trappen komen dan ook herhaaldelijk voor in haar werk. Voor een tentoonstelling in Madrid bouwde ze ooit een installatie met een wenteltrap die naar een onzichtbare ruimte leidde door simpelweg bovenaan af te breken.

Hier is de wenteltrap zelf denkbeeldig, terwijl de ruimte eromheen reëel is. Wat zich nu onder de trap bevindt, is haar atelier: de non-plek waar Zilla Leutenegger zich graag terugtrekt in haar artistieke verbeelding.

De in het gips gekrast lijnen, die een tuinstoel naast de studiodeur afbeelden, zijn ook wat vaag. Toch lijkt de illusoire zitplek direct bruikbaar. Het enige wat ontbreekt is de kat die er een middagdutje op doet. Zulke katten komen ook voor in het werk van Zilla Leutenegger: uitgestanste kartonnen figuren. En je weet vaak, wanneer je ze in je ooghoek ziet, niet zeker of ze wel leven.

Deze stoel zal er nu voor altijd staan. Zilla Leuteneggers sgraffito is bestand tegen weer en wind. Hij is ontworpen om lang mee te gaan. Ook de dorpsgemeenschap is hier blij mee. Ze wilden dat er iets van het kunstfestival bleef. Anders worden alle kunstwerken in het dorp half september, wanneer Arte Soazza eindigt, ontmanteld en spoorloos verdwenen.

Dit geldt ook voor de rode trui voor de kerk. Roman Signer voerde daar zijn nieuwste kunstproject uit ter gelegenheid van de opening van Arte Soazza op 15 juni. Hij verwees naar de rode mantel van Sint-Maarten, naar wie de kerk van San Martino is vernoemd. Signer liet een trui via een touwsysteem vanaf de eerste verdieping van de klokkentoren naar beneden glijden, waar hij werd vastgehouden door een houten constructie voor de kerk. Daar staat hij nu te schitteren in felrood.

Kunst waar je het niet per se zou verwachten: Roman Signers “Rode Trui” (links) en Asi Föckers “Zonneparcours” (rechts).

Sint-Maarten is de beschermheilige van de armen en reizigers. Volgens de legende scheurde hij met zijn zwaard een stuk van zijn soldatenmantel af en gaf dat aan een ijskoude, behoeftige. Zo wordt hij ook afgebeeld op het stadswapen: op een zwart paard, zijn rode mantel delend met de bedelaar. Sindsdien wordt de halve mantel beschouwd als een symbool van christelijke barmhartigheid.

Het is een gelukkig toeval dat Roman Signer, inmiddels 87, zijn kunst nu deelt met bezoekers van Arte Soazza. De nestor en grootmeester van de Zwitserse hedendaagse kunst, die momenteel een overzichtstentoonstelling organiseert in het Kunsthaus Zürich, geeft betekenis aan het kunstevenement in Soazza.

Maar de andere deelnemers – naast Roman Signer, Zilla Leutenegger en Bob Gramsma nog eens zeven – zijn niet geheel onbekend. Vlak naast het atelier van Zilla Leutenegger plaatste de Zwitserse kunstenaar Peter Conradin Zumthor zwarte schoorsteenborstels in de nissen van de gevel van het buurthuis. Ze doen denken aan de schoorsteenvegers uit Soazza.

De beroepen van schoorsteenveger en brandweerman waren iets waar de mensen hier trots op waren. Elk dorp in Graubünden had ooit zijn eigen specialiteit, die geëxporteerd werd om geld te verdienen. Zo waren er de banketbakkers uit het Bergelltal. En in Soazza de schoorsteenvegers. Ze namen hun zonen mee naar Italië. De jongemannen waren nog slank genoeg om door de schoorsteen te worden neergelaten. Hoe dan ook, het vak leverde de Spazzacamini, die uit het arme dorp Misox waren geëmigreerd, een inkomen op.

Ook een piepjonge kunstenaar doet nu mee aan Soazza. Jonathan Steiger (geboren 1997) onderzoekt in zijn video de zogenaamde Ticino-palmboom, die op historische ansichtkaarten en in nieuwe filmbeelden voorkomt: als symbool van exotische fantasieën, namelijk zoals die met Ticino wordt geassocieerd.

De in Chur gevestigde galeriehouder en ervaren tentoonstellingsorganisator Luciano Fasciati is verantwoordelijk voor de diverse kunstenaars. Hij heeft een afgelegen bergvallei al omgetoverd tot een centrum voor hedendaagse kunst. In de Bregaglia-vallei organiseerde hij herhaaldelijk tentoonstellingen in Hotel Bregaglia, het Palazzo Castelmur en de Albigna-dam, en was hij mede-initiatiefnemer van de Biënnale van Bregaglia. Nu is hij, samen met Zilla Leutenegger, bezig om Soazza en de Misox om te vormen tot een bedevaartsoord voor hedendaagse kunst.

Fasciati, die ook Roman Signer in zijn galerie vertegenwoordigt, was de eerste die zijn aandacht vestigde op de oude spoorlijnen. Singer, de kunstenaar van beweging en versnelling, zou er wellicht door geboeid zijn, suggereert Fasciati tijdens het gesprek. Soazza was ooit per trein bereikbaar. De smalspoorlijn werd echter in de jaren zestig opgeheven. Het oude viaduct, waar nu gras groeit, is nog steeds te zien aan de rand van het dorp.

De in Chur gevestigde galerie-eigenaar en curator Luciano Fasciati heeft ook andere bergdalen omgetoverd tot kunstlocaties (boven). Deze zomer wordt de Misoxvallei opgeluisterd met hedendaagse kunst: keramiste Helga Ritsch heeft haar atelier in het op één na oudste huis van het dorp (onder in het midden).

Tegenwoordig kun je er met de postbus vanuit Bellinzona komen. Of met de auto, als je niet van plan bent om Soazza via de snelweg naar het zuiden te passeren. Hoe dan ook, het evenement van deze zomer is een goede reden om de zilveren slang van de snelweg, die na de San Bernardinopas door de vallei slingert richting Bellinzona, te verlaten voor een kunstzinnige omweg.

Arte Soazza: De tentoonstelling, die verspreid is over het dorp en ook enkele binnenstations omvat, is dagelijks geopend van 10.00 tot 18.00 uur tot 14 september. De toegang is gratis. In bepaalde weekenden vindt er een ondersteunend programma plaats met kunst- en dorpsrondleidingen. Meer informatie, registratie en tickets voor de evenementen zijn beschikbaar op www.artesoazza.ch . Het informatiepunt voor het kunstevenement in Soazza bevindt zich bij de bushalte voor de postbus voor het Centro Culturale. Er zijn parkeergelegenheid en toiletten beschikbaar. Er rijdt regelmatig een postbus van Bellinzona naar Soazza.