Portekiz geri kalmışlık ve kaçırılmış fırsatlar arasında

Avrupa Birliği, sektörün yıkıcı çevresel etkisiyle mücadele aciliyetiyle hareket ederek, tekstil endüstrisi için yeni bir gerçeklik yaratıyor. 1 Ocak 2025 itibarıyla, tüm Üye Devletlerde tekstil atıklarının ayrı toplanması zorunlu hale geldi ve bu, döngüsel ekonomiye geçiş yolunda temel bir adım oldu. Ancak, bu değişimin asıl itici gücü olan Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (GÜD) çok farklı hızlarda uygulanıyor ve Portekiz, geçmiş performansına ve potansiyeline rağmen, geride kalıyor gibi görünüyor ve bu durum, ekonomisi ve canlı tekstil sektörü için ciddi sonuçlar doğurabilir.

RAP, dönüştürücü bir ilkeyi beraberinde getiriyor: Atık yönetiminin mali yükünü belediyelerden ve vergi mükelleflerinden üreticilerin kendilerine, yani moda markalarına, ithalatçılara ve perakendecilere kaydırıyor. Amaç açık: Ürünlerin tasarım aşamasından itibaren eko-tasarımını, dayanıklılığını, onarılabilirliğini ve geri dönüştürülebilirliğini teşvik etmek ve çevresel maliyetleri içselleştirmek. Bu mekanizma, ücretlerin eko-modülasyonuyla (daha sürdürülebilir ürünlerin daha az ödeme yaptığı) desteklenerek, geri dönüşümcülere daha tutarlı ve daha kaliteli bir hammadde akışı ve yeni yeşil işler yaratılmasını vaat ediyor. Bir OECD analizi, kapsamlı bir AB çapında RAP sisteminin toplama ve geri dönüşüm çalışmaları için yılda 3,5 ila 4,5 milyar avro arasında gelir sağlayabileceğini gösteriyor.

Üretici Sorumluluğu Örgütlerinin (PRO) labirenti

PAR'ın işlerlik kazanması, büyük ölçüde Üretici Sorumluluğu Örgütlerinin (ÜÖ) başarılı bir şekilde kurulmasına bağlıdır. Bu tüzel kişiler, sistemin omurgasını oluşturur ve üreticiler adına toplama, ayırma, yeniden kullanma ve geri dönüştürme süreçlerini organize etmek ve finanse etmekten sorumludur. Karmaşıklıkları yalnızca oluşumlarında değil, aynı zamanda Avrupa tek pazarındaki rollerin uyumlaştırılması ve netleştirilmesi ihtiyacında da yatmaktadır.

2007'den beri yürürlükte olan Yeniden Moda programıyla Fransa ve 2023'te tekstil RAP kararnamesini uygulayan Hollanda gibi ülkeler öncü konumdadır. Letonya da 2024'te aynı yolu izledi. Bu ülkeler, tekstil atık akışlarını yönetmek ve döngüselliği teşvik etmek için gereken altyapıyı ve uzmanlığı oluşturuyor. Ancak, onlar için bile, AB düzeyinde tam uyum sağlamak zorlu bir süreç; farklı oran, miktar ve raporlama son tarihleri, piyasayı parçalayabilen farklı gerekliliklere sahip.

Portekiz: Bir adım ileri, iki adım geri?

Portekiz'in durumu çelişkilidir. Bir yandan, Portekiz'in ambalajlama için sağlam ve köklü bir RAP çerçevesi (Kararname No. 152-D/2017) bulunmaktadır ve Sociedade Ponto Verde ve Novo Verde gibi RPO'lar etkin bir şekilde faaliyet göstermektedir. Bu emsal, tekstil ürünleri için daha çevik bir aktarım sağlayarak bir avantaj sağlamalıdır. Ancak, AB'nin tekstil ürünlerinin ayrı toplanmasına ilişkin yetkisinin 1 Ocak 2025'te yürürlüğe girmesine rağmen, gerçek şu ki, 2025 yılının ortalarında olmamıza rağmen, Portekiz'in tekstil RAP'ı için hâlâ özel ve tam olarak uygulanmış bir ulusal yasası bulunmamaktadır.

Bu uçurum endişe verici. Proaktif sürdürülebilirlik yaklaşımıyla tanınan Portekiz tekstil endüstrisi, "eko-modülasyon" ve adil ticaret mevzuatını aktif olarak savunurken, tekstil RAP için net bir yasal çerçevenin olmaması belirsizlik yaratıyor. Dahası, geri dönüştürülmüş bir malzemenin atık olmaktan çıkıp ikincil hammadde haline geldiği zamanı belirleyen tekstiller için "atık sonu" (EoW) kriterleri konusu, Ortak Araştırma Merkezi (JRC) tarafından AB düzeyinde hala geliştirilme aşamasında. Portekiz, diğer malzemeler için EoW (veya Portekizce: Atık Durumunun Sonu - FER) kriterlerine sahipken, tekstiller için böyle bir kriter bulunmuyor. Bu durum, ürünlerini yeniden piyasaya sürmek isteyen geri dönüşümcüler için düzenleyici bir belirsizlik katmanı oluşturuyor.

Gecikmenin sonuçları: Ödenecek yüksek bir bedel

Portekiz'in tekstil RAP'ını uygulamada gecikmesi hem ulusal ekonomi hem de sektörün kendisi açısından önemli sonuçlar doğurmaktadır:

Mali cezalar ve ihlal prosedürleri: Avrupa Komisyonu, yükümlülüklerini yerine getirmeyen Üye Devletlere karşı ihlal prosedürleri başlatmaktan çekinmemektedir. Direktiflerin iç hukuka aktarılmaması, atık mevzuatındaki önceki gecikme vakalarında günlük 67.000 avroya ulaşan önemli günlük para cezalarına yol açabilir. AB genelinde çevre mevzuatına uyulmamasının yıllık maliyeti 180 milyar avroyu aşmakta olup, bu rakam altı yılda üç katına çıkmıştır. 2023'te %32 geri dönüşüm oranına sahip olan Portekiz, 2025 için belirlenen %55'lik AB hedefinin oldukça altındadır ve genel atık hedeflerine ulaşmada halihazırda zorluklarla karşı karşıyadır. Tekstil RAP'sindeki gecikme, ülkeyi mali cezalara ve çevresel güvenilirliğinin aşınmasına maruz bırakarak bu durumu daha da kötüleştirecektir.

Ulusal tekstil sektörü için rekabet dezavantajı: Fransa ve Hollanda gibi ülkelerdeki şirketler, istikrarlı finansman akışlarından ve eko-tasarım teşviklerinden yararlanarak halihazırda RAP programları kapsamında faaliyet göstermektedir. Portekizli şirketler için net bir çerçevenin olmaması, gelecekteki maliyetler ve yükümlülükler konusunda belirsizlik anlamına gelmekte ve gelişmiş ayıklama ve geri dönüşüm altyapısına yatırım planlamayı zorlaştırmaktadır. Belediyelerin seçici toplama konusunda yeterli finansmana sahip olmaması, halihazırda tespit edilmiş bir zorluk olup, geri dönüşümcülerin kullanımına sunulan hammaddelerin kalitesini ve hacmini tehlikeye atarak onları Avrupalı rakiplerine kıyasla dezavantajlı bir konuma düşürebilir.

Geri Dönüştürücü-Üretici İkilemi Daha da Ağırlaşıyor: Yeni RAP gerçeği, geri dönüştürücüler için ek bir karmaşıklık yaratıyor: Tekstil atıklarını yeni elyaflara, keçelere veya bitmiş ürünlere dönüştürdüklerinde, kendileri bu yeni malzemelerin "üreticisi" haline geliyorlar. Bu, gelecekte bu ürünlerin döngü sonu sorumluluğunu daha da artırmak zorunda kalabilecekleri ve yeni bir RAP sistemine katkıda bulunabilecekleri anlamına geliyor. Portekiz'de ulusal bir tekstil RAP yasasının ve tekstiller için uyumlu EoW kriterlerinin olmaması bu belirsizliği daha da kötüleştirerek, geri dönüştürülmüş malzemelerin maliyet modellemesini ve fiyatlandırmasını zorlaştırıyor. İnovasyon ve döngüselliğe yatırım yapan Portekizli şirketlerin, çabalarının cezalandırılmak yerine ödüllendirilebilmesi için yasal düzenlemelerde netliğe ihtiyaçları var.

Kaçırılan ekonomik ve inovasyon fırsatları: Tekstil sektöründe döngüsel ekonomiye geçiş yalnızca bir zorunluluk değil, aynı zamanda büyük bir ekonomik fırsattır. Döngüsel ekonomiye geçiş (PAR), istihdam yaratmayı ve yeni geri dönüşüm teknolojilerinin geliştirilmesini destekleyebilir. Tekstil sektöründeki geleneği ve inovasyon kapasitesiyle Portekiz, yüksek değerli geri dönüşüm alanlarında lider olma potansiyeline sahiptir. Ancak, döngüsel ekonominin (PAR) uygulanmasının geciktirilmesi, operasyonlarını ölçeklendirmek için gereken yatırım ve yetenekleri çekecek daha çevik ülkelere bu fırsatların kaybedilmesi anlamına gelebilir. Banco Português de Fomento (BPF), Portekiz'de döngüselliği destekleyebilecek 1 milyar avroluk yatırımın önünü açmak için anlaşmalara sahiptir. Bu fonun, net bir düzenleyici çerçeveye sahip bir sektöre yönlendirilmesi hayati önem taşımaktadır.

İleriye giden yol

Aciliyet inkar edilemez. Portekiz'in, Tekstil RAP Direktifi'nin ulusal mevzuata aktarılmasını hızlandırması ve net ve kapsamlı bir yasal çerçeve oluşturması gerekiyor. Bu çerçeve, RPO'ların sorumluluklarını, finansman mekanizmalarını (geri dönüştürülmüş malzemelere fayda sağlayan eko-modülasyon ile) ve tekstiller için "atıksızlaştırma" kriterlerini AB gelişmeleriyle uyumlu bir şekilde tanımlamalıdır.

Portekiz hükümetinin, etkili, adil ve rekabet gücünü artıran bir sistem oluşturmak için sektör, sektörel birlikler (ATP ve CITEVE gibi) ve mevcut RPO'larla aktif bir şekilde etkileşim kurması hayati önem taşımaktadır. Tekstil RAP'ının proaktif bir şekilde uygulanması yalnızca yasal uyumluluk meselesi değil; aynı zamanda ulusal ekonomiyi korumak, tekstil sektöründe inovasyonu teşvik etmek ve Portekiz'in Avrupa tekstil döngüsel ekonomisinde kilit bir oyuncu olarak konumlanmasını sağlamak için stratejik bir zorunluluktur. Gecikmeler telafisi mümkün olmayan bir fırsata dönüşmeden önce, kararlı bir şekilde harekete geçme zamanı şimdidir.