Hij was getuige van de meest gruwelijke wreedheden die mensen zichzelf in een oorlog kunnen aandoen: Goya over geweld en dood

Francisco de Goya was een briljant chroniqueur van zijn tijd. Hij creëerde een prentenoeuvre van 287 etsen en lithografieën dat de psyche van Spanje door een heel tijdperk heen weerspiegelt. Goya (1746-1828) werd vooral beroemd om deze prenten – ver voor zijn tijd. Hun betekenis als documenten van menselijke verlangens en de diepten van de menselijke natuur is tijdloos.

Goya's bekendste prent is typerend voor dit genre van vrij geassocieerde picturale inhoud over de essentiële kenmerken van de mens, een genre dat hij beheerste: "El sueño de la razón produce monstruos" - De slaap van de rede brengt monsters voort - is prent nummer 43 in zijn legendarische grafische reeks "Caprichos".

De ets toont een man, overmand door slaap, aan zijn bureau, peinzend over zijn gedachten – misschien wel de kunstenaar zelf. De gedachten gaan een eigen leven leiden en stijgen boven zijn hoofd uit in een tumult van fladderende fantasieën. De prent is zo bekend dat de titel een begrip is geworden.

Maar hoe moet de uitdrukking begrepen worden? Als we de controle over onze gedachten verliezen, belanden we al snel in chaos en waanzin. "Sueño" betekent echter niet alleen slaap, maar ook droom. Zou de meester van de flikkerende beelden ook bedoeld kunnen hebben dat de rede zelf slechts een droom is, een illusie waaruit het beter is te ontwaken?

In de Caprichos-cyclus heeft Goya de combinatie van beeld en tekst volledig opnieuw vormgegeven: een perfecte harmonie tussen motief en tekst, die hier niet alleen als titel dient, maar het beeld begeleidt als een korte verhandeling – een commentaar, soms literair van toon, soms beschrijvend, soms satirisch, vaak zelfs dubbelzinnig, of zelfs uitroepend en beschuldigend. Wat deze diverse korte teksten gemeen hebben, is dat ze de kijker aanmoedigen om zich met het beeld te verbinden.

Zijn "Caprichos" – grillen – zijn niet louter satirische getuigenissen van menselijk gedrag en vooral van het al te menselijke wangedrag van zijn tijd. De grillen in deze schilderijencyclus verwijzen voornamelijk naar de stemmingen, ideeën en visies van de kunstenaar zelf. Naast zijn officiële opdrachten begon Goya privéwerken te creëren waarin hij zijn meest persoonlijke ervaringen en fantasieën vastlegde – werken waarin hij "observaties kon doen waartoe opdrachtwerken doorgaans geen gelegenheid bieden, omdat daarin grillen (capricho) en inventiviteit (invención) niet kunnen floreren", zoals Goya ooit opmerkte.

Deze bevrijding markeerde een keerpunt in zijn carrière. In 1792 presenteerde hij een rapport aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van San Fernando, waarin hij verwees naar de hervormingen van de Spaanse Academie voor Schone Kunsten. Daarin sprak hij zijn overtuiging uit dat "er geen regels zijn in de schilderkunst". Het jaar daarop werd Goya ernstig ziek, wat resulteerde in levenslange doofheid.

Goya kon zich deze nieuwe vrijheid veroorloven. In die tijd werd hij door de elite als portretschilder begeerd. Als eerste hofschilder van de koning en door zijn contacten met intellectuelen, edelen en ministers was hij goed thuis in de maatschappelijke problemen van zijn tijd. Hij was een scherp observator en vaak een directe getuige van de intriges van onstabiele regeringen, van oorlogen en economische crises, van de armoede van de gewone mensen die door de hogere klassen werden uitgebuit, en van religieuze en politieke regressies die een einde maakten aan de ideeën van de Verlichting.

In zijn meest persoonlijke werken verdedigde Goya zijn liberale opvattingen. In de gepubliceerde Caprichos gaf hij uiting aan zijn kritische kijk op politieke omstandigheden, sociale onrechtvaardigheden, menselijke afwijkingen, ondeugden en dwaasheden, waanideeën en laagheid.

Terwijl de voorheen heersende kunstopvatting erop gericht was het goede en het schone op een geïdealiseerde manier te verkondigen, ging Goya juist het tegenovergestelde uiterste na en beeldde hij de negatieve aspecten van menselijk gedrag af. In de Caprichos-cyclus behandelde hij voornamelijk vier belangrijke thema's: ontrouw tussen man en vrouw, prostitutie als uitbuiting van de aard van beide seksen, gebrekkige opleiding en onwetendheid en de verderfelijke gevolgen daarvan, en ten slotte valse overtuigingen, bijgeloof en vooral hekserij als de meest afschuwelijke manifestatie ervan.

In het schilderij "Tal para qual" (Gelijk voor gelijk) hekelt Goya onwaarheid en bedrog in relaties tussen de seksen. Hij beeldt een man en een vrouw af die elkaar bedriegen. De twee lachende pooiers op de achtergrond verraden echter dat zij geen adellijke dame is en hij geen heer.

Andere prenten spelen met dubbelzinnige concepten, zoals die "Ya tienen asiento", waarop twee schaars geklede jonge vrouwen te zien zijn, elk met een stoel op hun hoofd. Een stoel ("asiento") symboliseerde volwassenheid en wijsheid, en liet jeugdige dwaasheid achter zich. De twee vrouwen, die denken dat ze al een stoel hebben ("ya tienen asiento"), trekken hun rokken echter over hun hoofd en tonen hun benen aan de blik van geamuseerde mannen.

Goya's desillusie met het menselijk bestaan ​​bereikte een hoogtepunt in zijn schilderijencyclus over de Spaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1808-1814). De beestachtige wreedheden afgebeeld in de "Desastres de la guerra" (De gruwelen van de oorlog), waarvan hij sommige met eigen ogen zou hebben gezien, varieerden van het doodschieten van weerloze burgers tot het verkrachten van vrouwen en het verminken van gevangengenomen soldaten.

Beelden van veldslagen worden gevolgd door plunderingen, executies met touwen of wurging, vuurpelotons, afbeeldingen van vluchtende vrouwen en kinderen, martelingen, stapels lijken, mensonterende begrafenissen van ontbindende lichamen in massagraven, lynchpartijen en brandstichting, en ten slotte beelden van hongersnood.

"Ik zag het", "En dit ook", "Zo is het gegaan", luiden de bondige bijschriften. Als een moderne oorlogsfotograaf verbeeldt Goya in zijn schilderijen wat mensen elkaar kunnen aandoen. Hij voegt ook bondige commentaren en oordelen toe aan de beelden: "Por que?" – Waarom? "Barbaros!" – Barbaren! En soms vervalt hij in bitter sarcasme: "Para eso habeis nacido" – Hiervoor ben je geboren. De bijschriften vormen de sombere monoloog van de kunstenaar.

Zijn commentaar in de krant is laconiek: "Amarga presencia!" – Bittere aanwezigheid. Een gebonden man wordt gedwongen getuige te zijn van de verkrachting van zijn vrouw. "Madre infeliz!" – Ongelukkige moeder – is het onderschrift bij een van de meest tragische scènes in de serie. Een jonge vrouw wordt dood weggedragen door drie mannen: een slachtoffer van de hongersnood. Ze laat een wanhopig huilend meisje achter dat net wees is geworden.

Goya versterkt de impact van sommige voorstellingen door te putten uit beroemde motieven uit de kunstgeschiedenis. Zo gebruikte hij de "Torso van Belvedere" als voorbeeld voor zijn Gespietste Man: de ogenschijnlijk bondige titel van het werk, "Esto es peor" – erger nog, krijgt een bijzonder sarcastische toon door de verwijzing naar een fragment van een oud standbeeld van een zittende figuur.

Deze omvangrijke serie van 82 prenten is ongeëvenaard in de kunstgeschiedenis als het gaat om de verbeelding van geweld en dood. Wat deze afbeeldingen des te indringender maakt, is het feit dat Goya nooit moraliserend overkomt. Hij kiest geen partij, zelfs niet voor de slachtoffers.

Daders worden slachtoffers en slachtoffers worden daders; Franse soldaten en Spaanse burgers, mannen en vrouwen, jong en oud, gaan elkaar met dezelfde felheid te lijf. Wie moordt, verkracht en martelt onder welke vlag het in de ogen van de kunstenaar niet meer uitmaakt. Het kwaad is normaal, zelfs banaal, geworden in oorlogstijd.

Goya. The Complete Prints, Taschen Verlag, Keulen 2025. Engels, Duits, Frans. Hardcover in cassette, 600 pp., CHF 100.