Geschiedenis van de arbeidersbeweging | Harry en Martha Naujoks: Twee levens voor bevrijding

Waar karaktermoord tot een politiek principe wordt verheven, waar de eerder geleegde fles drank een politiek argument wordt, waar de laagste instincten dagelijks worden gemobiliseerd – daar vindt antisemitisme een vruchtbare bodem. Maar ook daar worden de vrijheid, vrede en veiligheid van alle mensen bedreigd." Deze zinnen klinken angstaanjagend actueel. Toch dateren ze uit 1962. Harry Naujoks sprak ze uit op 14 oktober in Essen tijdens de federale bijeenkomst van voormalige Sachsenhausen-gevangenen. Het was het hoogtepunt van de Koude Oorlog – een tijd waarin met name communistische verzetsstrijders opnieuw werden onderdrukt in de Bondsrepubliek. De autoriteiten hadden de KPD verboden en zelfs jarenlange opsluiting in concentratiekampen beschermden de getroffenen niet tegen verdere vervolging.

De politieke situatie liet communistische verzetsstrijders nog niet toe om op scholen te verschijnen of met jongeren in gesprek te gaan. Dit veranderde pas in de jaren tachtig, toen veel voormalige nationaalsocialisten vanwege hun leeftijd gedwongen werden hun politieke en juridische functies neer te leggen. Harry Naujoks was slechts getuige van het begin van deze ontwikkeling. Hij overleed in 1983. Maar hij leverde een beslissende bijdrage aan het zichtbaar maken van de geschiedenis van het antifascistische verzet, ook in West-Duitsland.

Kroniekschrijver van de naziterreur

Harry Naujoks nam het voorzitterschap van het Sachsenhausen Comité van de Bondsrepubliek Duitsland over en was actief in het Internationale Sachsenhausen Comité, de Vereniging van Slachtoffers van het Naziregime (VVN) en later in de VVN-BdA. In 1987 publiceerde Röderberg-Verlag postuum zijn memoires als kampoudste onder de titel "Mijn leven in Sachsenhausen". Twee jaar later werd het boek ook uitgegeven door Dietz-Verlag in de DDR. Beide uitgaven hebben het onderzoek naar de geschiedenis van het nationaalsocialistische concentratiekampsysteem vormgegeven. Talrijke historici hebben geput uit Naujoks' geschriften en hem geprezen als een bijzonder geloofwaardige chroniqueur van de naziterreur. Ook het onlangs verschenen boek over vakbondsman Hermann Scheffler van Metropol-Verlag citeert Naujoks' werk meermaals.

Nu hebben activisten zijn al lang uitverkochte geschriften opnieuw uitgegeven. Het initiatief werd geïnitieerd door de groep "Kinderen van het Verzet" – een vereniging van nazaten van nazi-verzetsstrijders, waaronder de onlangs overleden zoon van Willi Naujoks. Ze namen contact op met historicus Henning Fischer, die in 2020 een belangrijk werk over antifascistische vrouwen publiceerde met "Vrouwen in het Verzet: Duitse politieke gevangenen in het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück".

Fischer heeft ook Naujoks' verslag, "Mijn leven in Sachsenhausen", zorgvuldig herzien in een herziene editie. Hij werpt licht op de totstandkoming van het boek. Fischer heeft passages gemarkeerd die door de redacteuren waren toegevoegd en die niet in het oorspronkelijke manuscript stonden – dat Naujoks samen met voormalige medegevangenen schreef. Hij wijst ook op passages die de redacteuren hebben geschrapt. Onder de titel "De tekst van een overlevende en zijn collectieve oorsprong" analyseert Fischer de diepgaande impact die het gezamenlijke werk van medegevangenen en kameraden van twee generaties op het rapport had. "De talrijke stappen van de eerste notities tot het gedrukte boek lieten veel meer sporen na dan het conventionele auteurschap van Harry Naujoks zou suggereren", schrijft Fischer. De teksten werden geschreven in de jaren 80 – een tijd waarin veel nazi-verzetsstrijders hun ervaringen openbaar maakten, zowel tijdens evenementen als in publicaties.

Lees vandaag geschiedenis

Maar hoe lezen we deze teksten veertig jaar later? Ook Fischer worstelt met deze vraag. Hij beschrijft hoe hij als jonge historicus een voorheen onbekende tekst benaderde die vele jaren voor zijn geboorte was geschreven. "Voor mij, als lid van mijn generatie, als historicus en als politiek geëngageerd persoon, is het bestuderen van Harry Naujoks' Sachsenhausen-rapport in twee opzichten een blik op een 'land van vóór mijn tijd'", schrijft Fischer. Daarmee raakt hij centrale vragen aan uit de geschiedfilosofie die nog urgenter worden in de hedendaagse benadering van de getuigenissen van het naziverzet – nu er nog maar weinig hedendaagse getuigen in leven zijn.

De centrale vraag blijft: hoe lezen we hun verhaal vandaag de dag – en hoe gaan we om met dit compendium van meer dan 1400 pagina's? De twee delen, "Martha Naujoks – Harry Naujoks: Twee levens voor bevrijding", richten zich aanvankelijk op de levensverhalen van Martha en Harry Naujoks. Net als haar man sloot Martha zich al op jonge leeftijd aan bij de communistische beweging. In tegenstelling tot hem kon ze emigreren naar de Sovjet-Unie, waar ze rollen op zich nam binnen de communistische structuren. Maar zelfs daar beschermde haar toewijding haar niet tegen repressie. Zoals veel toegewijde communisten raakte ze verstrikt in de machinerie van de stalinistische vervolging. In tegenstelling tot velen wist ze zich tijdens haar ballingschap in Moskou met succes te verzetten tegen haar uitzetting uit de communistische partij.

Net als veel overtuigde communisten raakte Martha Naujoks verstrikt in de machtsstrijd van de Stalinistische vervolging.

Jarenlang geloofde Martha dat de nazi's haar man in een concentratiekamp hadden vermoord. Pas kort na de val van het naziregime vernam ze dat Harry het had overleefd. Verzwakt door zijn gevangenschap in Sachsenhausen en Flossenbürg keerde hij terug naar Hamburg en stortte zich onmiddellijk weer op de politiek. Maar de leiding van de KPD zette hem al snel aan de kant. Zowel hij als Martha behoorden tot de zogenaamde bemiddelaars in de Weimarrepubliek. Ze verzetten zich al vroeg tegen de sociaalfascistische lijn van de partij, die sociaaldemocraten gelijkstelde aan nazi's.

Hoewel beiden lid bleven van de Communistische Partij van Duitsland (KPD), trokken ze zich terug uit het actieve partijwerk. Harry Naujoks gebruikte de tijd die hij overhield – naast zijn werk en zijn passie voor tuinieren – om zich te verdiepen in de geschiedenis van het antifascistische verzet. Martha vergezelde hem, maar bleef grotendeels op de achtergrond.

Ongebruikelijke getuigenis

De twee delen tonen op indrukwekkende wijze de betrokkenheid van de Naujoks bij de historische politiek. Bijzonder zijn de zogenaamde "Kumpelgespräche" (vriendschapsgesprekken): jarenlang kwamen voormalige Sachsenhausen-gevangenen regelmatig bijeen om hun ervaringen samen te documenteren en te bespreken. Op basis hiervan ontstonden Naujoks' memoires – een geloofwaardige en genuanceerde getuigenis die het historisch onderzoek tot op de dag van vandaag vormgeeft. Naujoks rapporteerde over de verschillende groepen gevangenen, waaronder degenen die de nazi's als "crimineel" of "asociaal" bestempelden. Hij gaf een belangrijke impuls aan onderzoek dat de ene groep niet tegen de andere uitspeelt, maar zich richt op het dagelijks leven en gedrag van de gevangenen – en niet alleen op de chevron die ze gedwongen werden op hun uniformen te dragen.

In zijn bijdrage aan het compendium voert Henning Fischer ook een kritische analyse van de teksten uit. Hij laat zien hoe de boeken tot stand zijn gekomen op basis van de transcripties van de "Kumpelgespräche" (Vriendengesprekken) en hoe de edities in de Bondsrepubliek Duitsland en de DDR verschillen. Het werk wordt aangevuld met 47 internationale bijdragen over fascisme – van auteurs als Antonio Negri, Eric Hobsbawm en Peter Weiss. Deze bijdragen maken het werk tot een wereldwijd leesbare tekst over verzet en vervolging. De twee delen zetten de standaard voor hoe we met de geschiedenis van het antifascistische verzet kunnen omgaan in een tijd zonder hedendaagse getuigen. Maar de vraag die Henning Fischer stelt, blijft: hoe zullen toekomstige generaties deze geschiedenis lezen?

Peter Badekow et al. (red.): Martha Naujoks – Harry Naujoks. Twee levens voor bevrijding. Deel 1: Vertrek en nederlagen; Deel 2: Tussen revolutie en inferno. Kinderen van het verzet, 1414 pp., hardcover, € 59. Het boek wordt gepresenteerd op 26 augustus 2025 om 20.00 uur in boekhandel Schwarze Risse in Berlijn-Kreuzberg. www.schwarzerisse.de