De nazi's nemen een Hamburgs variététheater over en voeren hun ideologie door in het uitgaansgebied

Parijse glamour op de Reeperbahn. Het "Alcazar" bestond echt. Het was een wellustig rood ommuurd variététheater, waarvan de schijnwerpers de donkere tijden probeerden te overschaduwen tot het niet meer kon. In 1935 werd het etablissement door de nazi's van de eigenaar afgenomen en kreeg het een typisch Duitse naam. Vanaf dat moment heette het "Allotria". De nieuwe, partijgetrouwe baas werd niet langer "directeur" genoemd, maar mocht optreden als een kleine leider, als "operationeel manager". De meisjes op het podium droegen nu dirndls in plaats van bretels.

Anja Kampmann heeft een bijzaak van het nazitijdperk tot hoofdonderwerp gemaakt in haar roman "Woede is een heldere ster". Het boek vertelt over een cultuuroorlog die mensen hun persoonlijke levensvreugde ontneemt om zich te vormen tot een nieuw nationaal lichaam. De pret eindigt in de jaren dertig, maar de roman negeert ook de ellende die er vóór de nazi's in Hamburg heerste niet.

"Woede is een heldere ster" heeft iets kunstzinnig hybrides. Het boek is geschreven in een zeer muzikale taal. Als je er eenmaal aan gewend bent, begrijp je de betekenis ervan. De statische taal en de dynamische gebeurtenissen vullen elkaar aan en creëren bijna filmische beelden. Je hebt het gevoel dat je alles helder voor je ogen ziet: het nachtleven van Hamburg, het verpauperde Gängeviertel (straatwijk), de grachten die door de stad lopen, waar de schepen aanmeren.

Hedda, de ik-verteller en hoofdpersoon, is danseres en acrobaat in het Alcazar. Ze noemt zichzelf ook Edda Récord, en in haar beroemdste nummer zweeft ze bijna naakt aan een touw boven twee kaaimannen die naar haar happen. Arthur is de heer des huizes, een pooier die met een diepe ijdelheid aan de touwtjes trekt. Hij heeft morele principes die, indien nodig, gerelativeerd kunnen worden door de principes van geld.

Hij houdt hof in zijn privékamer backstage tot de eerste politieke intimidatie toeslaat, waardoor hij steeds verder onderduikt. Hedda's vrienden zijn op straat gearresteerd: mensen van communistische sportclubs en activisten uit de arbeidersklasse. De Joodse trompettist mag niet meer optreden in vaudeville.

In haar roman focust Anja Kampmann subtiel op personages die elk hun eigen verhaal hebben. Hedda's broertje is gehandicapt en daarmee een doorn in het oog van de tijd. Zijn moeder, werkzaam bij de sigarettenfabriek Reemtsma, weigert voor hem te zorgen. De vader, bijgenaamd "Bruine Wind", jaagt een nazicarrière na en beschouwt het kind als een arbeidsongeval. Het is dus aan Hedda om de verantwoordelijkheid te nemen.

Niet gemakkelijk in jaren van ontbering, die de danseres probeert te verzachten door de "gruwel" te verwerken. De weduwnaar betaalt haar voor haar erotische diensten en is bijna een karikatuur van de tamme, introverte opstand van de burgerij tegen het nationaalsocialisme. Hoe gewelddadiger het op straat wordt, hoe vaker hij stukken van Schubert op de piano speelt in zijn villa aan de Außenalster.

De lades van de commode zitten nog steeds vol met de kalmeringsmiddelen van zijn overleden vrouw. Hedda steelt ze stiekem en vindt zo een andere manier om zichzelf af te zonderen. Ze noemt degenen die er in deze nieuwe tijden niet in zijn geslaagd trouw te blijven aan zichzelf "Rita's". Hoe ver zal het duren voordat ze er zelf een wordt?

Wat Anja Kampmanns roman "Woede is een heldere ster" zo mooi maakt, is hoe hij de hedendaagse geschiedenis consequent als een geschiedenis van lichamen vertelt. De meisjes die in het "Alcazar" werken, hebben zich al lang blootgegeven, maar nu zijn ze het slachtoffer van een veranderde blik. Geconfronteerd met het ideaal van vrouwen als kuise echtgenotes en moeders, verliezen ze het beetje waardigheid dat ze nog hebben.

Wanneer Hedda's baarmoeder door een gedwongen ingreep wordt verwijderd, wordt men eraan herinnerd hoe nauw de auteur zich aan de historische feiten houdt. De gemeentelijke welzijnsdienst van Hamburg verzorgde de zogenaamde "gevallen meisjes" met de grootste wreedheid. Käthe Petersen, een echte figuur, verschijnt in de roman als het hoofd van het kantoor. Zij kon haar werk na 1945 volledig onbetwist voortzetten. De vaudeville-eigenaar Arthur heeft ook zijn rolmodel: Arthur Wittkowski, die in 1926 het "Alcazar" oprichtte.

De transformatie van het volk tot een nieuw nationaal lichaam is alomvattend in Hamburg in de jaren dertig. Het proletarisch verzet wordt uitgeroeid en de kracht van de wil wordt in nieuwe richtingen gekanaliseerd. Hedda's broer Jaan meldt zich vrijwillig als harpoensmid op het walvisschip "Jan Wellem", dat in 1936 de zee op wordt gestuurd als Hermann Göring's lievelingsproject.

Jaan verlaat Hamburg en zal bij zijn terugkeer een ander mens zijn. Impresario Arthur krimpt letterlijk ineen in het nieuwe tijdperk. Hij moet zich verschuilen op schepen en verliest zijn grandeur en kalmte. Maar niet zijn leven. De echte Arthur Wittkowski probeerde na de oorlog een nieuwe start te maken, maar herwon nooit zijn vroegere grootsheid.

Onbegrijpelijkerwijs staat Anja Kampmann niet op de longlist voor de Deutsche Buchpreis. Haar roman creëert, naast de maatschappijkritiek op uitbuiting, ook een grootse metafoor voor culturele transformatie: op het podium van zinderende sensaties gaat het licht uit. Mensen dragen dirndls en plezier wordt nu onzin genoemd.

Anja Kampmann: Woede is een heldere ster. Roman. Carl-Hanser-Verlag, München 2025. 496 pp., CHF 40,90.