Alles is met alles verbonden – de geleidelijke vernietiging van de Evenk-habitats is slechts een voorproefje

"Ik ben al lang een vertrouweling van regen en sneeuw" – zo begint de weduwe van de laatste leider van een Evenken-stam haar verhaal over haar leven en, in zekere zin, over haar volk. De Evenken, jagers en rendierhoeders, leven vandaag de dag verdeeld en zijn altijd verdeeld geweest tussen Rusland, Mongolië en China – een tijdlang maakte ook Japan aanspraak op dit gebied.

De focus, althans in de eerste helft van deze etnografische roman, ligt op complexe familiestructuren. De centrale rol van rotstekeningen, dans en zang wordt beschreven, evenals de productie van berkenbastobjecten en geverfde kleding. De kleine stamgemeenschap lijkt bijeengehouden te worden door oprechte liefde. Soms is die wild en gepassioneerd, zoals de liefde van de verteller voor haar twee echtgenoten, en soms geheimzinnig en destructief. Seksualiteit kan mooi zijn, maar soms worden de gevolgen veroorzaakt door verkrachting op ski's of wilde sprongen door bossen.

Dit kleine volk is weerloos blootgesteld aan de natuurkrachten en de eisen van oude en nieuwe heersers; slagen van het lot worden zonder commentaar aaneengeregen, als een reeks snaren. De essentie van de roman lijkt plausibel: alles is met alles verbonden, iedereen is van elkaar afhankelijk. De laatste leider wordt opgegeten door een beer, een van hen vriest dood, een ander wordt per ongeluk door zijn broer neergeschoten tijdens de jacht, en de broer verdrinkt zijn verdriet in alcohol. De sjamaan wordt beheerst door de geesten en fysiek vernietigd; de ongeschreven wet volgens welke een kind van haar wordt afgenomen voor elk gered leven is wreed, en daarom slaat haar oudste dochter op de vlucht.

De vertaalster Karin Betz slaagt erin de eenvoudige manier van spreken niet te overdrijven, maar toch de poëtische elementen subtiel over te brengen en vooral de overdracht tussen culturen en talen begrijpelijk te maken, dankzij wat ongetwijfeld de nodige research is geweest.

De Han-Chinese auteur Chi Zijian, die opgroeide in het noordoosten van China aan de Russische grens, stelt zich geen "buitenaards paradijs" voor, zoals een geschiedenisprofessor in de roman lyrisch over doet. Haar beschrijvingen van de leefomstandigheden zijn te hardvochtig. De kunstenares Irina, de kleindochter van de verteller, is oogverblindend: verscheurd tussen het comfortabele leven in de stad en de ongerepte bergbossen. Terwijl ze dierenhuiden uit elkaar snijdt om er een collage van te maken, ziet de verteller de ziel van het rendier vernietigd worden. Of Irina per ongeluk in de rivier valt en verdrinkt tijdens het wassen van haar penselen, of dat het zelfmoord is, blijft een open vraag.

Zoals het nawoord onthult, gaf een Evenk-kunstenaar de doorslaggevende impuls aan de roman. Desondanks heeft Chi Zijian het verhalende potentieel van deze ambivalente figuur, die de precaire situatie van andere inheemse bevolkingsgroepen representeert, achterwege gelaten. In plaats daarvan koos ze voor de eenvoudige taal van een negentigjarige die niet kan lezen of schrijven.

Het tweede deel van de roman leest als een zwanenzang voor de wereld: hevige stormen en schaarse wouden, opgedroogde rivieren, nederzettingen en de daarmee gepaard gaande verlating van het nomadische bestaan. In de epiloog vindt de auteur heldere woorden voor de vernietiging van de leefgebieden van de Evenken.

Wanneer de schaduw van de dood over de stroom van het leven valt, zoals de naamloze verteller in de roman het zegt, kan de titel 'Het laatste kwartier van de maan' ook worden gelezen als een waarschuwing: 'Het is 5 voor 12' als de universele vernietiging van de natuur niet wordt gestopt.

Chi Zijian: Het laatste kwartier van de maan. Roman. Vertaald uit het Chinees door Karin Betz. Blessing-Verlag, München 2025. 416 pp., Fr. 36.90.