COMMENTAAR - We zullen de obesitasepidemie niet verslaan met uitsluiting en arrogantie

Zelfs artsen hebben soms geen medelijden met mensen met overgewicht: "Eerst wat afvallen, dan behandel ik ook je knie." Veel patiënten met overgewicht melden dit soort klappen in het gezicht van hun arts. Een op de drie artsen vindt dat ze zelfdiscipline en wilskracht missen – dat is soms ook merkbaar in hun behandeling: mensen met overgewicht krijgen bijvoorbeeld minder tijd in hun consulten.

De houding en het gedrag van artsen weerspiegelen de houding en het gedrag van onze maatschappij: wie zijn gewicht niet onder controle krijgt, laat zichzelf gaan en is zelf verantwoordelijk voor zijn lot. Zulke opvattingen zijn eerder mainstream dan uitzonderlijk. Dit stigma drijft veel mensen met overgewicht in een neerwaartse spiraal.

Het zelfverwijt dat je je gewicht niet onder controle hebt, neemt toe met elk mislukt dieet en elke daaropvolgende eetbui. En de omgeving bevestigt dit: of het nu openlijk of onuitgesproken is, het oordeel is meestal hetzelfde: falen.

Het resultaat: veel mensen met overgewicht trekken zich terug. Isolatie en eenzaamheid zijn echter juist de brandstof die depressie voedt. En depressie wordt bestreden met – nóg meer eten. Door op deze manier buitenspel te staan, vinden veel mensen die eraan lijden het moeilijk om de kracht te vinden om uit deze vicieuze cirkel te ontsnappen.

Ongeveer de helft van alle volwassenen in Duitsland en Zwitserland heeft overgewicht. Het aantal mensen met obesitas is de afgelopen dertig jaar ongeveer verdubbeld – en blijft stijgen. Het is tijd om toe te geven: deze ontwikkeling uitsluitend aan de getroffenen toeschrijven heeft niet gewerkt. Dat lost het probleem niet op.

De wetenschap heeft zich verder ontwikkeld en erkent al lang dat obesitas een chronische ziekte is die wordt veroorzaakt door een samenspel van psychologische, sociale en fysieke factoren. Obesitas kan zelden alleen met veranderingen in levensstijl worden behandeld. Medicatie is daarom geen uiting van overgave, maar een noodzakelijk onderdeel van moderne therapie. Die moeten we ook aan de getroffenen gunnen.

Want of iemand overgewicht heeft of niet, is niet alleen een kwestie van wilskracht. Niet iedereen is even goed toegerust om elke dag door een land van melk en honing te slenteren. Biologie is niet eerlijk. 60 procent van ons gewicht wordt bepaald door onze genen. Als een zwangere vrouw obees is, zal haar lichaam het lichaam van de baby ook herprogrammeren om vet op te bouwen.

En als kinderen thuis niet leren hun eetgewoonten te matigen en verstandig te eten, zullen ze later waarschijnlijk met hun gewicht worstelen. Eén reden: hun overgewicht verzet zich tegen elke poging om af te vallen door honger te vergroten en hun energieverbruik te verminderen. Mensen die op de basisschool overgewicht hebben, hebben daarom 90 procent kans om als volwassene ook overgewicht te hebben. Zelfs kinderen met obesitas hebben hierdoor een kortere levensverwachting. Voor volwassenen is dit bijna vijf jaar.

Sinds een paar jaar hebben mensen met obesitas eindelijk een manier om uit deze vicieuze cirkel te komen. Medicijnen zoals Wegovy en Mounjaro kunnen overtollig gewicht wegsmelten. Wie deze actieve ingrediënten injecteert, bederft de zin in en het plezier van eten. Daarmee neutraliseert hij de weerstand van het lichaam tegen gewichtsverlies. Hoewel dit bij 5 tot 10 procent van de behandelde patiënten niet helpt, blijft het een raadsel. Maar hoe zit het met deze percentages vergeleken met vroeger, toen zelfs 90 procent van de patiënten die in gespecialiseerde klinieken werden behandeld, het jojo-effect onderging?

Het medicijn belooft een gewichtsverlies van 15 tot 20 procent, waarbij de eerste kilo's er al na een paar weken afvliegen. Geïnspireerd door dergelijke successen leren veel patiënten zichzelf weer waarderen. Ze bevrijden zich uit hun isolement en vinden weer plezier in sporten of andere hobby's – activiteiten die ze voorheen vaak niet konden uitoefenen vanwege fysieke redenen.

De geneeskunde wacht al tientallen jaren op deze mogelijkheid. Maar wat gebeurt er in plaats daarvan? Artsen melden dat veel patiënten zich schamen om de hulp van injecties in te schakelen. Ook dit zegt iets over onze verstoorde relatie met ons gewicht.

Zo weigerde de Duitse politica Ricarda Lang van de Groenen toe te geven dat ze injecties nodig had om haar slankere figuur te krijgen. De Amerikaanse tv-presentatrice Oprah Winfrey, die 25 kilo afviel, raakte de insinuaties van haar omgeving uiteindelijk zo zat dat ze er publiekelijk uitflapte: Ja, ik dank mijn nieuwe figuur aan medicijnen.

Ze had altijd het gevoel dat ze het te rustig aan deed met de injecties. Die houding lijkt niet alleen bij Winfrey te horen. Het is alsof een slank figuur altijd hard verdiend moet worden, en dat al het andere als bedrog beschouwd moet worden.

De vergelijking van overgewicht met falen zit diepgeworteld in het collectieve onderbewustzijn. Niemand heeft nog volledig uitgelegd waarom. Een mogelijke oorzaak is een soort transmissiemechanisme: mensen met overgewicht worden gezien als slachtoffers van onze eigen frustratie – omdat we zo moeizaam zoveel zoete verleidingen moeten weerstaan.

Apparaten zoals Wegovy en Mounjaro dwingen de samenleving nu om haar vooroordelen onder ogen te zien. Ze staat voor de vraag: is de samenleving bereid om dure behandelingen te financieren voor mensen met obesitas, zoals mensen met hart- en vaatziekten en diabetes? Zal ze hun slachtofferstatus erkennen en hen uit hun lijden helpen?

Duitsland beantwoordde deze vraag met een volmondig nee. De reden hiervoor was dat afslankinjecties niet bedoeld zijn om de gezondheid te verbeteren, maar om de kwaliteit van leven. Bovendien worden leefstijlmedicijnen niet vergoed door de zorgverzekering.

Zwitserland heeft anders beslist. Hier wordt in ieder geval ernstige obesitas als een medische aandoening beschouwd; iedereen met een body mass index (BMI) van 35 of hoger wordt vergoed. Deze regeling geldt drie jaar, waarin de getroffenen moeten leren om zonder deze kruk te leven. Om zich voor te bereiden op deze zelfstandigheid, moeten ze eerst deelnemen aan een voedingsprogramma en hun doelen op het gebied van beweging en gewichtsverlies bereiken.

De strijd tegen de obesitasepidemie zou met nog meer inzet gevoerd kunnen worden. De ervaringen van andere landen, zoals Groot-Brittannië en Chili, tonen dit aan. Maatregelen zoals suikertaksen, waarschuwingen op ongezonde voedingsmiddelen en reclameverboden beschermen mensen niet alleen tegen culinaire verleidingen, maar dwingen de industrie ook om gezondere producten aan te bieden. Maar ze treffen ook degenen die het goed hebben in dit land van melk en honing. Noch Duitsland, noch Zwitserland zijn bereid dit op te leggen.

Veel deskundigen vinden dat Zwitserland nog steeds te weinig doet. Zij stellen dat het risico op gevaarlijke obesitasgerelateerde complicaties zoals diabetes, hoge bloeddruk of verstopte hartvaten zelfs bij lagere BMI-waarden toeneemt. Overgewicht is ook een risicofactor voor obesitas op latere leeftijd. Een ruimhartiger vergoedingenbeleid zou daarom ook preventief werken. Zo'n beleid is echter momenteel onbetaalbaar. Want als iedereen met overgewicht dure medicijnen zou krijgen, zou dat de zorgverzekeringsfondsen overbelasten. Dat is de crux van de zaak.

Het laatste woord is zeker nog niet gesproken. Over zes jaar verliezen de eerste medicijnen hun patentbescherming en worden ze goedkoper; uiterlijk dan beginnen de heronderhandelingen. Een wenselijke uitkomst zou een soort startfinanciering zijn voor elke zwaarlijvige persoon: een paar maanden injectietherapie, waarna de verantwoordelijkheid bij hen komt te liggen. De maatschappij kan de getroffenen niet van deze uitdaging verlossen.