50 lat po śmierci Hannah Arendt: Portret niezastąpionego umysłu autorstwa Thomasa Meyera

Hannah Arendt jest prawdopodobnie myślicielką, która działała przez cały XX wiek i przewyższyła swoich mistrzów. Z Europy Środkowej, najpierw, a następnie ze Stanów Zjednoczonych , była świadkiem radykalnej transformacji globalnej sceny politycznej, która doprowadziła do Holokaustu , który nazwała „odrażającym dźwiękiem milczenia ludzkiego zła”. Była niemiecką filozofką, historyczką, politologiem, socjologiem, profesorem uniwersyteckim, pisarką i teoretyczką politologii, która później została naturalizowana w Ameryce i była Żydówką.

Filozof Thomas Meyer specjalizował się w jej myśli i podjął wyzwanie napisania biografii intelektualnej Hannah Arendt (Anagrama), którą opublikował w języku niemieckim w 2023 roku, a która w tłumaczeniu J. Rafaela Hernándeza Ariasa jest obecnie dostępna w języku hiszpańskim. Meyer, profesor filozofii na Uniwersytecie Monachijskim, miał dostęp do niepublikowanej dotąd dokumentacji dotyczącej życia Arendt.

Wyjątkowo dobrze wykształcona, Arendt rozpoczęła studia na Uniwersytecie w Marburgu (Hesja) w 1924 roku, uczęszczając przez rok na zajęcia z filozofii u Martina Heideggera i Nicolaia Hartmanna oraz z teologii protestanckiej u Rudolfa Bultmanna, a także z greki. Na początku 1926 roku przeniosła się na Uniwersytet Alberta Ludwika we Fryburgu, aby studiować u Edmunda Husserla . Następnie studiowała filozofię na Uniwersytecie w Heidelbergu (Badenia-Wirtembergia) i uzyskała doktorat w 1928 roku pod kierunkiem Karla Jaspersa .

Życie Arendt było nieustannym dialogiem między teorią a praktyką. Była radykalnie niezależną myślicielką, krytyczną zarówno wobec totalitaryzmu, jak i własnej społeczności żydowskiej, co wzbudziło znaczne kontrowersje. Jej zerwanie z niemieckim środowiskiem akademickim rozpoczęło się w 1933 roku, gdy dostrzegła, jak wielu intelektualistów, w tym Żydów, opowiada się po stronie nazizmu . Ta moralna zdrada doprowadziła ją do emigracji: najpierw do Paryża, a następnie do Stanów Zjednoczonych, po ucieczce przed nazistami.

Arendt opowiadała się za wolnością jednostki i potrzebą zrozumienia zła, aby je zwalczać. Jej słynna teza o „banalności zła”, która wyłoniła się z procesu Eichmanna, wyrażała to przekonanie: groza nie zawsze pochodzi od potworów, ale z milczenia i posłuszeństwa. Meyer czerpie z wszystkiego, aby zbudować monumentalny portret, w którym zdefiniował jasną i waleczną kobietę, której znaczenie tkwi w zdolności do myślenia wbrew utartym schematom. Wspomniał o niej w rozmowie mailowej.

Meyer weźmie udział w konferencji „Hannah Arendt: Od wygnania do postprawdy”, która odbędzie się w dniach 4-7 września w Centrum Kultury San Martín , z okazji 50. rocznicy śmierci filozofki. Organizatorami konferencji są Instytut Goethego i Katedra Waltera Benjamina (DAAD) . Meyer odwiedzi również Instytuty Goethego w Santiago, Kordobie i Montevideo, aby zaprezentować swoją książkę. Wydarzenie jest sponsorowane przez Ñ .

Meyer argumentuje: „Hannah Arendt prawdopodobnie stała się naprawdę znana w 1942 roku, kiedy pisała dla gazety „Aufbau”, założonej przez żydowskich emigrantów z Niemiec. Gazeta wkrótce poświęciła jej kolumnę, która szybko odniosła sukces. Od tego czasu „Arendt” stała się nazwiskiem, z którym należało się liczyć. Jej pierwsze ważne dzieło, „Korzenie totalitaryzmu” (1951), spotkało się z szerokim odzewem, podobnie jak niemieckie wydanie „Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft” (1955). Hannah Arendt stała się bardzo znana w Niemczech (dzięki radiu i telewizji) i pod koniec lat 50. była już uważana za „gwiazdę”. Od tego czasu nic się nie zmieniło, na dobre i na złe! Spójrzcie na używane słownictwo: „polemika”, „wielka myślicielka” itd. Brzmi to jak coś wyrwanego z kontekstu. Arendt stała się etykietą”.

– Dlaczego Twoim zdaniem Hannah Arendt zabrała ze sobą tragedie Ajschylosa, kiedy w 1941 roku podróżowała z Paryża do Nowego Jorku?

– Dlaczego Ajschylos ? Znała jego sztuki od czasów szkolnych, ponieważ należały do kanonu humanistycznego liceum. Być może to był zbieg okoliczności; być może czuła, że jej sytuacja nie pozwala jej czytać niczego innego niż Ajschylos. „Persowie” to również najstarsza zachowana tragedia grecka, powrót do źródeł tradycji, by zrozumieć teraźniejszość; w końcu to nurt myślowy, w który Arendt jest zawsze zaangażowana.

– Co dla niej znaczył cytat z Persów Ajschylosa: „Bitwa toczy się o to wszystko…”, napisany w ostatnim liście, który wysłała do swojego pierwszego męża, Günthera Stern-Andersa?

– Kiedy Arendt pisała to zdanie do Günthera Sterna-Andersa 4 sierpnia 1940 roku, Francja skapitulowała pięć tygodni wcześniej, przygotowania do bitwy powietrznej z Anglią były niemal zakończone, bitwa o kanał La Manche była już w pełnym toku, a Japonia ogłosiła zamiar ustanowienia „Nowego Porządku” w „Wielkiej Azji Wschodniej”. Druga wojna światowa trwała w najlepsze, a działania przeciwko Żydom w Rzeszy Niemieckiej i na terytoriach okupowanych zostały zintensyfikowane. Nadchodząca bitwa musiała zostać stoczona naprawdę o wszystko.

– Jak i kiedy Arendt dowiedziała się o śmierci Waltera Benjamina? Jak to na nią wpłynęło?

– Nie wiadomo od kogo i kiedy dokładnie Hannah Arendt dowiedziała się, że Walter Benjamin popełnił samobójstwo w Port Bou w 1940 roku. W tym czasie przebywała w Montauban z mężem. W liście do ich wspólnego przyjaciela Gershoma Scholema z 21 października 1940 roku napisała, że Benjamin popełnił samobójstwo 26 września i że ona i jej siostra Dora dowiedziały się o tym dopiero cztery tygodnie później. W innym liście z 17 października 1941 roku, gdy Arendt była już w Nowym Jorku, opowiedziała Scholemowi wszystko, czego dowiedziała się o śmierci Benjamina. Dla Arendt śmierć Benjamina była przede wszystkim wezwaniem do zajęcia się „życiem po śmierci” jej przyjaciela (termin ukuty przez historyka sztuki Aby'ego Warburga ). Razem ze Scholemem chciała redagować pisma Benjamina. On jednak zdecydował się zrobić to z Theodorem W. Adorno . Pierwsza próba wydawnictwa Schocken Verlag zakończyła się niepowodzeniem, ale Arendt później opublikowała tom tekstów Benjamina i napisała kilka esejów o nim i jego twórczości.

– Dlaczego utrzymuje Pan, że Hannah Arendt „obecnie istnieje wyłącznie jako osoba publiczna”?

– Cóż, Arendt jest czytana i interpretowana tak, jakby nie było już żadnych tajemnic. Jest całkowicie transparentna. Jej życie również uważano za całkowicie jasne od czasu biografii Elisabeth Young-Bruehl (1982). Oczywiście, wiele wcześniej nieznanych dokumentów ujrzało światło dzienne, ale „obrazu”, jak go nazwała Arendt, nie dało się już zmienić. Uważam to za niebezpieczny rozwój sytuacji. Arendt musi ponownie stać się niebezpieczną, a przynajmniej zaskakującą myślicielką. Przynajmniej w odniesieniu do jej życia, starałem się zniechęcić ludzi tą biografią. Nikt wcześniej nie znał tych historii. Biorąc pod uwagę prawicowy populizm, tendencje autorytarne, mizantropicznego Putina i niezliczone wojny na całym świecie, nadszedł czas, abyśmy przekonali się, że Arendt była inna, bardziej rewolucyjna .

– Kiedy i w jaki sposób zauważyła Pani zmianę w prozie Hannah Arendt po ukończeniu przez nią dwóch fundamentalnych dzieł, mianowicie Korzenia totalitaryzmu i Kondycji ludzkiej ?

– Różnice są zauważalne jedynie w języku angielskim. Arendt nie tylko miała znacznie większe doświadczenie i władanie tym językiem, ale była też ogólnie bardziej wyrafinowana. Oznacza to, że dzięki „Korzeniom…” położyła podwaliny pod zrozumienie XIX i XX wieku, na których mogła poruszyć takie kwestie, jak współistnienie sfery publicznej i prywatnej, jednostka i jej otoczenie oraz teoria działania. Pomimo całej krytyki kulturowej zawartej w „Kondycji ludzkiej” , książka ta jest, krótko mówiąc, pozytywnym odpowiednikiem „Korzeni…”.

– Jak zyskał Pan sławę jako intelektualista i naukowiec w Stanach Zjednoczonych w latach 60.?

Hannah Arendt po prostu tam była! Publikowała od 1941 roku i od tamtej pory była „widoczna”, argumentując w inteligentny i polemiczny sposób, niezwykły i zaskakujący. Inni potrafili to rozpoznać. Miała przyjaciół, którzy redagowali czasopisma lub byli wydawcami, którzy doceniali jej talent. Każda jej książka, niemal każdy esej, spotykał się z ogromnym odzewem. Co więcej, w latach 60. nie była już sama, ponieważ coraz więcej kobiet, teraz o pokolenie młodszych, wkraczało do sfery publicznej. W końcu stało się jasne, że nadszedł czas. Nie oszukujmy się: Arendt nikogo nie promowała, ani Susan Sontag , ani nikogo innego. Mary McCarty była już ważną pisarką i eseistką, ale inne kobiety mogły potrzebować pomocy Arendt, ale była bardzo twarda. Nie miało to nic wspólnego z jakością, ale z dość zaciętym duchem rywalizacji wobec własnej płci…

– Co dla Ciebie znaczyło to, że byłeś świadkiem procesu Eichmanna i publikacji książki Eichmann w Jerozolimie ?

– Ciekawość mogła początkowo wpłynąć na jej decyzję o udziale w procesie Eichmanna. W liście Arendt napisała, że „przegapiła” główne procesy zbrodni wojennych w Norymberdze , ale nie pozwoli, by ta okazja jej umknęła. Oczywiście, osobiste względy odegrały tu rolę, jak łatwo sobie wyobrazić. Nie możemy jednak zapominać, że odkąd poznano szczegóły zamordowania sześciu milionów Żydów, Arendt była zajęta „radykalnym złem”. Eichmann, że tak powiem, uosabiał tę ideę. Arendt musiała więc odejść.

Żadna inna publikacja nie była przedmiotem tylu rewizji, co Eichmann w Jerozolimie: Sprawozdaniu o banalności zła . To wiele mówi o znaczeniu tej pracy dla Arendt. Silne reakcje, jakie wywołała ta książka, obudziły w niej przede wszystkim pragnienie zgłębienia „życia umysłu”. Projekt ten zdominował jej myślenie od 1964/65 roku, pomimo licznych i często znaczących tekstów — przypominam tu tylko „O przemocy”; „Myślenie”; „Chcenie” i „Osądzanie”: te trzy kategorie krążyły wokół wszystkiego aż do jej śmierci 4 grudnia 1975 roku. Wszyscy wiemy, że odpowiadająca jej książka, Życie umysłu , pozostała niedokończona, ponieważ ostatniej części nie dało się nawet w najmniejszym stopniu sformułować. Ale nawet teksty o „Myśleniu” i „Chceniu” nigdy nie zostały ostatecznie zrewidowane przez Arendt. Jednak to, co możemy teraz przeczytać po raz pierwszy, dzięki wydaniu krytycznemu (Wallstein Verlag, Getynga), to coś więcej niż tylko kopalnia. Zawarte w niej refleksje stanowią filozoficzno-polityczną wypowiedź na temat Holokaustu. W tym sensie książka sięga nie tylko czasów Eichmanna w Jerozolimie , ale także lat 40. XX wieku.

– Podkreślasz, że nastąpił moment przełomowy, w którym „upolityczniono to i przesunięto z filozofii na nowożytną historię żydowską”. Jakie czynniki się do tego przyczyniły? O jakich ideach i kontekstach myślałeś wtedy?

– Jeśli tak można powiedzieć, przejście od filozofii do historii żydowskiej zaznaczyło jej zwrot ku polityce . Od tamtej pory Arendt przez całe życie zastanawiała się, dlaczego filozofia pozostała na poziomie samozadowolenia, pozostając w ten sposób przywiązana do tak zwanego „prymatu teorii” i nie rozumiejąc, że „praktyka” nie jest czymś, co zanieczyszcza „czystą doktrynę”. Jednakże ludzkie działanie jest właśnie syntezą teorii i praktyki – która nie ma nic wspólnego z Marksem – i tylko gwałtownie można te dwie sfery oddzielić. W tym sensie dzieło Arendt jest całkowitym odrzuceniem dobrowolnej redukcji filozofii do teorii, z której mozolnie uzyskuje się dostęp do praktyki, ale tylko po to, by ją podporządkować. Arendt uniosłaby tu palec wskazujący i ostrzegła: „Kant jest wyjątkiem!” A reszta jest regułą, trzeba by wtedy powiedzieć.

– Jaką rolę odegrał Karl Jaspers w twoim rozwoju filozoficznym? Czy to on był twoim pierwszym, znaczącym źródłem inspiracji?

– Karl Jaspers: to był jej nauczyciel, bardzo bliski przyjaciel, który przywrócił jej wiarę w możliwość ponownego kontaktu z Niemcami. Rozmawiała z nim intensywniej niż z kimkolwiek innym na świecie, nawet ze swoim mężem, Heinrichem Blücherem . Jej korespondencja z Jaspersem jest, o wiele bardziej niż raczej nijakie teksty o nim, najważniejszym zgłębianiem innego sposobu myślenia. Nie da się jej podzielić na osobistą i filozoficzną, ponieważ nie ma między nimi granic. Jedno było jednak dla Arendt jasne: Jaspers nie rozumiała, że Arendt była Żydówką, a nie Niemką. To ją rozczarowało. Dlatego nieopublikowana korespondencja Arendt z żoną Jaspersa, Gertrud Maier, która była Żydówką, jest tym ważniejsza. To, co mam na myśli, można teraz przeczytać w tomie „On Independent Thinking: Hannah Arendt and Her Critics ” pod redakcją Georga Hartmanna. Jaspers odzyskuje Arendt dla jego filozofii, której największym wyzwaniem była to, co nazywał „niezależnością”. Arendt rzekomo uosabiała tę koncepcję. Jednak ona, podobnie jak Gertrud Maier , stanowczo odrzucała takie podejście.

– Zwracasz uwagę, że „wpływ Heideggera wydaje się widoczny wszędzie”. Miałeś na myśli użycie takich terminów jak „bycie-tutaj”, „istnienie”, „byt”, „czasowość”. Jak ona się czuła w związku z tym konkretnym wpływem? Czy jej się podobał, czy też ją drażnił?

– Rozmowa o wpływie jest zawsze niejasna. Arendt czytała Heideggera przez pięćdziesiąt lat, od 1924 roku , myśląc zarówno z nim, jak i przeciwko niemu . Znała rękopisy, których nikt inny nie znał, czasami go podziwiała i głęboko go rozczarowała swoją książką z 1960 roku Vita Activa (angielski oryginał, The Human Condition , jest bardzo różny), do tego stopnia, że milczał przez pięć lat i następnie pisał do niej obraźliwe, bezsensowne bzdury. Myśl filozoficzna musiała jednak być w stanie zmierzyć się z Heideggerem, podczas gdy dla Arendt musiała być inspirowana przez Jaspersa. Oboje z kolei musieli zmierzyć się z otchłanią, czyli Holokaustem. W ten sposób Heidegger został przez nią radykalnie zreinterpretowany, przynajmniej jeśli chodzi o jego intencje. Po wojnie oszczędziła mu pytań o jego działania i myśli w latach 1933–1945. Myślała, że wie, iż nic sensownego z tego nie wyniknie (lubiła nazywać go „kłamcą”). Więc przyjął jego filozofię, swój sposób myślenia. Czego wielu mu do dziś nie wybaczyło. Ale tak właśnie było.

– Czym dla Arendt było seminarium Heideggera na temat Sofisty Platona, które odbyło się w Marburgu zimą 1924–1925?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy najpierw zdystansować się od perspektywy Arendt w tym wykładzie. Jej interpretacja Heideggera z 1969 roku, kiedy publicznie gratulowała swojemu nauczycielowi i krótkiemu kochankowi z okazji 80. urodzin, wydaje mi się niezwykle wątpliwa, a nawet niepokojąca. W latach 1924/25 Arendt była młodą, inteligentną kobietą, biegle władającą greką starożytną i głęboko zainteresowaną filozofią.

Wykład Heideggera o sofistach jest paradygmatycznym przykładem jego ogromnej mocy interpretacyjnej, ale także przemocy, jaką stosował wobec tekstów – sam nazwał ją „destrukcją” w „Byciu i czasie” . Arendt mogła być pod wrażeniem tego, ale, o ile wiemy, nie uzależniła się od tego, ani pozytywnie, ani negatywnie, jak wielu innych, którzy uczestniczyli w tym wykładzie razem z nią. Arendt wcześnie wypracowała sobie stanowisko w tej kwestii, które określiła terminem „uczeń”. Uczeń, w tym sensie, przyswaja to, czego się nauczył, stosuje to i w ten sposób to przekształca. Czasem więcej, czasem mniej. Jej podejście do tekstów tradycji nigdy nie było tak gwałtowne jak Heideggera, ale nauczyła się od niego, by nie żywić fałszywego szacunku dla 2500 lat historii myśli. To coś!

– Jak zdefiniowałaby Pani lub wyjaśniłaby Pani napięcie między Heideggerem a Arendt w kontekście ich różnic? Czy jest ono bezpośrednio związane z powiązaniem Heideggera z nazizmem? Czy też wynika ono również z odmiennych punktów widzenia, na przykład gdy Heidegger argumentuje, że ludzkość doświadczyła egzystencjalnej alienacji z powodu dominacji technologii, co Arendt kwestionowała, argumentując, że dominacja animal laborans i homo faber tłumi sferę publiczną?

– Masz absolutną rację! „Vita Activa” , nawet bardziej niż „Kondycja ludzka” , zawiera zdecydowane odrzucenie heideggerowskiej krytyki technologii . Co więcej, książka otwiera perspektywy antropologiczne, podczas gdy Heidegger dąży do przekroczenia filozofii na rzecz „myślenia”. Arendt również chce „myśleć”, ale zawsze w duchu tradycji. Dla Arendt pragnienie Heideggera, by zamieszkać w Bycie, jest po prostu ucieczką od świata. Ucieczką, która jest również ucieczką od (własnej) odpowiedzialności. To już jest zasadniczy powód jej krytyki technologii. Arendt to dostrzegła i odpowiednio skrytykowała.