Porządek to piękno: rzemiosło Shakerów przekłada takie przekonania jak prostota, pokora i użyteczność na doskonały projekt

Owalne pudełko z płyty wiórowej na stole stolarskim; narzędzia rolnicze.

Shakersom udało się być zarówno utopijnymi, jak i pragmatycznymi w swoim rzemiośle. Założona w Anglii około 1747 roku, protestancka sekta dążyła do stworzenia „raju na ziemi” w formie ściśle ustrukturyzowanych wiosek, ale postępowała oszczędnie i umiejętnie. Prosty design mebli, przedmiotów codziennego użytku i ubrań do dziś fascynuje projektantów i znawców — mimo że od prawie stu lat nie ma praktycznie żywej kultury Shakers.

Redukcja do tego, co najważniejsze, pełen miłości design detali i wykorzystanie lokalnych i trwałych materiałów zostałyby dziś opisane jako „zrównoważone”. Duńscy projektanci, tacy jak Kaare Klint i Börge Mogensen, w szczególności, wyraźnie nawiązują do sugestywnego — a zatem pełnego wdzięku — rzemiosła społeczności chrześcijańskiej, która wyemigrowała do USA w 1774 roku. Duński projektant mebli Hans Wegner również włączył estetykę Shakerów do swojego projektu bujanego fotela „J-16”.

Brytyjski geniusz wzornictwa przemysłowego Jasper Morrison z kolei uważał projekt Shaker za prekursora swojego konceptu „Super Normal”. Podpis projektanta nie powinien być od razu rozpoznawalny. Dla Morrisona, podobnie jak dla Shakers, jakość projektu powinna być określana nie przez formę, ale przez jej zastosowanie.

We wsiach założonych przez Shakersów, najpierw w Nowej Anglii, a później na Środkowym Zachodzie i w południowych Stanach Zjednoczonych, żyli oni w ścisłej segregacji ze względu na płeć i celibat. Shakersowie zbierali się tylko na nabożeństwach, którym towarzyszyły tańce „shaking” (stąd nazwa) i śpiew. Ktoś grał na dziwnym fortepianie-skrzypcach. Miejscem spotkań była sala wspólnotowa, która miała oddzielne drzwi i schody dla kobiet i mężczyzn. Shakersowie nie budowali kościołów. Nie mieli też księży. Uważali się za całkowicie egalitarną społeczność.

Długa, ciemnobejcowana drewniana ława z 1855 roku otwiera wystawę „Shakers: World Builders and Designers” w Vitra Design Museum w Weil am Rhein. Użytkowe rzemiosło i surowa etyka, na której się opiera, wydają się przestarzałe w eleganckim, dekonstruktywistycznym budynku muzeum zaprojektowanym przez Franka Gehry'ego. Mediolańskie studio Forma Fantasma zrobiło wszystko, co w jego mocy, aby wprowadzić wizualny spokój do projektu wystawy. Dzięki cukierkowym okładzinom ściennym i prostym drewnianym cokołom eksponuje ona bezpretensjonalne rzemiosło Shakersów.

Dla kuratorki wystawy, Mei Hoffmann, której sympatia do podejścia projektowego Shakerów jest oczywista, „rzemiosło Wolnego Kościoła oferuje alternatywę dla dzisiejszej kultury konsumpcyjnej”. Jej zdaniem wszystkie projekty Shakerów były podporządkowane mantrze „Porządek jest pięknem”.

Proste urządzenia, meble i produkty są zarówno interesujące, jak i zagadkowe. W przeciwieństwie do Amiszów, Shakers nie odrzucili elektryczności, samochodów, telefonów i radia. Toporne radio, które Irving Greenwood zbudował dla społeczności Shakerów w 1925 roku, dokładnie sto lat temu, jest tego dowodem. Ruch Shakerów miał już wtedy swój szczyt.

Około 1840 roku było około 6000 Shakersów, których życie rządziły trzy C: „celibat, wspólnota i spowiedź z grzechów”. W ich poszukiwaniu idealnego społeczeństwa były to zasady przewodnie dla społeczności bezdzietnych, które działały w sposób komunistyczny wewnętrznie i kapitalistyczny zewnętrznie. Aby uniknąć sprowadzenia Shakersów do projektowania mebli i wyposażenia, wystawa obejmuje również narzędzia rolnicze, skrzynki na nasiona i słynne owalne pudełka z płyty wiórowej. Wśród eksponatów znajduje się nawet dziwna drewniana kołyska dla chorych i umierających.

Różne pudełka z tektury falistej na stole; wełniane peleryny.

Shakers wkrótce zaczęli sprzedawać lecznicze ziołowe środki, które miały pomóc w leczeniu raka i innych dolegliwości. Ponieważ ich produkty szybko stały się popularne w „świecie”, jak Shakers nazywali niewierzących, społeczność rozwinęła masową produkcję i odpowiednie narzędzia, takie jak maszyny parowe i narzędzia tnące. Prototypy produktów zostały zaprojektowane wspólnie; ich dokładnych twórców nie można zidentyfikować. Wystawa radośnie łączy więc unikalne przedmioty, które Shakers stworzyli na własny użytek, z produktami wytwarzanymi protoprzemysłowo na sprzedaż.

Wielbiciele czasami porównują ponadczasowo piękną, monastyczną estetykę Shakerów z estetyką zen Japonii. Czy ulegają wizerunkowi „duchowo wywyższonej prostoty”, jak krytycznie pyta w katalogu dyrektor muzeum Mateo Kries? „Etos pracy i społeczności” może brzmieć zachęcająco, o ile zignoruje się ścisły protokół społeczności. Jednak idea Shakerów, aby tworzyć produkty, które nie pozwalają na „żadną dumę i próżność”, jak mówili o swoich własnych dziełach, była również kwestionowana na poprzednich wystawach, na przykład w USA.

Shakersowie wierzyli, że praca jest formą kultu. Podczas gdy ręce pracowały oddanie i precyzyjnie, serca tych, którzy pracowali, miały znaleźć drogę do Boga. Shakersowie uważali praktyczność za przyjemną dla Boga i za wyraz wewnętrznej czystości. Z drugiej strony, przepych i luksus były źle widziane jako odrywanie od wiary. Przedmioty, które tworzyli, miały służyć, a nie robić wrażenie.

Dla Shakerów nie było rozdziału między ciałem a umysłem: tak jak praca ręczna kształtuje myśl, tak praca rękoma kształtuje doświadczenie duchowe. W ten sposób rzemiosło Shakerów przełożyło zasady religijne, takie jak prostota, pokora i użyteczność, na doskonały design. Te trwałe i wysokiej jakości przedmioty codziennego użytku, które czasami wydają się pionierami nowoczesności, nadal emanują swoim urokiem.

Amerykański socjolog Richard Sennett opisał wartość i znaczenie społeczne rzemiosła jako ludzki impuls wynikający z pragnienia wykonywania pracy dobrze dla niej samej. Twierdził, że rzemiosło jest kluczowe dla rozwoju indywidualnej odpowiedzialności i spójności społecznej grupy. Motywacją nie są pieniądze ani sława, ale mistrzostwo, które przychodzi tylko poprzez powtarzanie, poprzez „cierpliwą, żmudną praktykę”.

Według Sennetta praca rzemieślnicza nie doświadcza alienacji, która istnieje w nowoczesnym przemyśle, który czasami stawia wydajność ponad jakość. Shakers również byli zainteresowani nie tylko wytwarzaniem rzeczy, ale także utrzymaniem stylu życia opartego na trosce. Zwłaszcza w erze cyfrowej powolna, oddana i znacząca praca jest ponownie doceniana. Wystawa poświęcona sztuce Shakersów zaprasza do zrobienia właśnie tego.

Wystawa do 28 września 2025 r. w Vitra Design Museum w Weil am Rhein, następnie w Milwaukee Museum of Art. Katalog 59 euro.