Werkt placebo nou wel of niet? En wat is nocebo eigenlijk?

Het placebo-effect is de afgelopen decennia gegroeid tot een algemeen begrip. Maar wat betekent het precies? En kan een placebo of nocebo daadwerkelijk effect hebben?

Het placebo-effect: een positief resultaat dat voortkomt uit de overtuiging dat een werkzame behandeling is ontvangen. In andere woorden, als we denken dat iets werkt, dan kan het ook zo werken. Dit mechanisme werd bij toeval ontdekt door een Amerikaanse arts, Henry Beecher, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door een tekort aan morfine, diende hij een zoutoplossing toe aan gewonde soldaten tijdens de operatie. Het viel hem op dat de soldaten eenzelfde pijnverlichting ervaarden, terwijl de zoutoplossing op zich geen pijnstillende werking had.

Sindsdien is er veel onderzoek gedaan naar de kracht van het placebo-effect, zowel binnen de medische wetenschap als in de topsport. Zo bleek dat de trillingen bij patiënten met de ziekte van Parkinson aanzienlijk afnamen wanneer deze groep een placebo-pil kreeg. Toen er een hersenscan werd gemaakt, was het zichtbaar dat de aanmaak van dopamine werd gestimuleerd door de neppil, hetzelfde hormoon waar de gangbare Parkinson-medicatie Levodopa op is gericht.

Maar ook chirurgisch onderzoek laat zien hoe krachtig het effect van onze hersenen kan zijn. In een Finse studie werden patiënten met een gescheurde meniscus verdeeld over twee groepen. De ene groep onderging de standaardoperatie, terwijl de andere groep een nepoperatie kreeg waarbij de knie wel werd geopend, maar er geen ingreep werd uitgevoerd. De chirurgen deden alsof ze opereerden. Opvallend genoeg verbeterden beide groepen evenveel in functie en pijn.

Ook in de topsport zijn indrukwekkende placebo-effecten waargenomen. Zo bleken wielrenners sneller te fietsen na het slikken van een neppil – zelfs wanneer ze wisten dat deze geen werkzame stof bevatte. Bergbeklimmers raakten minder snel hoogteziek wanneer zij dachten actieve zuurstof te gebruiken, terwijl de flessen in werkelijkheid enkel normale lucht bevatten. En dat terwijl ze zich op hoogtes tot 5500 meter bevonden, waar het zuurstofgehalte gehalveerd is.

Dat onze hersenen het lichaam positief kunnen beïnvloeden, is duidelijk. Maar het werkt ook de andere kant op. Het nocebo-effect – de tegenhanger van het placebo-effect – laat zien hoe onze overtuigingen juist kunnen leiden tot klachten. In dezelfde studie met de bergbeklimmers werd dit goed zichtbaar. Een deel van de deelnemers kreeg te horen dat ze waarschijnlijk hoofdpijn zouden krijgen door de hoogte. En inderdaad: deze groep meldde aanzienlijk vaker hoofdpijn dan de groep die niets te horen kreeg.

Verder zijn er situaties bekend dat hele groepen mensen dezelfde stoornis of bijwerking ontwikkelen nadat personen in de omgeving of op social media bepaalde symptomen ervaren. Deze gevallen worden beschreven als massale psychogene ziektes. Ze hebben voor zover we weten geen aanwijsbare lichamelijke verklaring. We kunnen ons dus misselijk, zwak of ziek denken.

Hoe het effect precies werkt, weten we niet. Maar dat het werkt is evident. Binnen de medische wetenschap is het placebo-effect daarom een punt van discussie, want als het werkt, waarom passen we het dan niet toe als behandeling? Volgens Ian Harris – professor chirurgie aan de universiteit van New South wales – moeten we hier voorzichtig mee zijn: „Als we placebo omarmen als behandeling, verdwijnt de enige barrière tussen alternatieve en reguliere geneeskunde.”

Op persoonlijk vlak is bewustzijn van zowel placebo als nocebo al meer dan voldoende. Misschien kun je er zelfs voordeel uit halen. Want of je nu denkt dat je iets kunt, of denkt dat je het niet kunt: in beide gevallen zou je weleens gelijk kunnen hebben.