Co jadano w Starej Dongoli? Sorgo, pszenica i jęczmień podstawowymi składnikami lokalnej diety

Obecność znacznych ilości ziaren sorgo, pszenicy, jęczmienia sugeruje, że były one podstawowym źródłem węglowodanów dla mieszkańców Starej Dongoli i podstawowym składnikiem lokalnej diety w okresie Fundż – wykazały badania Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (CAŚ UW).

Stara Dongola od V do XIV wieku była stolicą Królestwa Makurii, jednego z najważniejszych państw afrykańskiego średniowiecza. Leżała w krainie historycznej nazywanej Nubią, położnej na terenie obecnego Egiptu i Sudanu. Lokalizacja na końcu Wadi Howar — ważnego szlaku komunikacyjnego subsaharyjskiego — sprzyjała jej rozwojowi.

Pozostałości po pojemnikach do przechowywania żywności są w tym miejscu powszechnie znajdowane podczas badań wykopaliskowych i stanowią element niemal każdego gospodarstwa domowego. Mimo wielu badań archeologicznych prowadzonych w Starej Dongoli do niedawna nie przeprowadzono kompleksowej analizy archeobotanicznej, czyli badań pozostałości roślin, które spożywali mieszkańcy.

Przeprowadził ją międzynarodowy zespół archeologów pracujących w ramach projektu CAŚ UW. Wyniki, które dotyczą okresu Fundż (XIV–XVIII wiek n.e.), opublikowano w czasopiśmie African Archaeological Review https://doi.org/10.1007/s10437-025-09622-y Pierwszym autorem publikacji jest dr Mohammed Nasreldein z Uniwersytetu Eberharda Karola w Tybindze.

Próbki wykorzystane w analizie zebrano podczas wykopalisk prowadzonych zimą 2021–2022 roku. Naukowcy zidentyfikowali łącznie ponad 29 tys. nasion.

Z badania wynika, że najliczniej reprezentowaną rośliną jest wspięga wężowata (Vigna unguiculata), gatunek z rodziny bobowatych, której ziarna stanowiły 29 proc. zidentyfikowanych nasion. Kolejne to: jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) – 28 proc., sorgo (Sorghum bicolor Moench.) – 17 proc., pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) – 10 proc., rzodkiew świrzepa (Raphanus raphanistrum ) – 10 proc. oraz groszek siewny (Lathyrus sativus), stanowiący 6 proc.

“To rośliny określane mianem pakietu sawannowego, odporne na suszę, które pojawiły się w Sudanie już we wczesnym holocenie. Ich migracja na północ, w kierunku Egiptu, odbywała się głównie wzdłuż Nilu” – wyjaśnił PAP jeden z autorów publikacji i kierownik wykopalisk w Starej Dongoli prof. Artur Obłuski z CAŚ UW.

Na podstawie danych dotyczących obecnego spożycia zbóż w Sudanie oszacowano, że na osobę w Starej Dongoli w okresie Fundż spożywano około 149 kg zboża rocznie. Większość stanowiły sorgo (106 kg), proso (28,6 kg) i pszenica (14,4 kg).

Mięso, w szczególności wołowina, baranina, kozina i mięso wielbłądów, a także dzikiej zwierzyny (gazeli i antylop) oraz ryb nilowych, stanowiło istotny składnik diety okresu Fundż w Starej Dongoli. Jednak – jak czytamy w publikacji – włączenie do niej wyżej wymienionych roślin prawdopodobnie przesunęło proporcje spożywanych makroskładników w kierunku wyższego udziału węglowodanów.

“Chociaż dokładne oszacowanie wartości kalorycznych jest trudne ze względu na ograniczoną ilość danych, obecność sorga, pszenicy i jęczmienia w znacznych ilościach sugeruje, że zboża te prawdopodobnie stanowiły podstawowe źródło węglowodanów w okresie Fundż” – opisał prof. Obłuski.

Z sorgo przygotowywano np. kisrę – płaski chleb pieczony na ceramicznych płytach. Innym daniem obecnym na stołach była np. asida, ciasto konsystencją przypominające tofu. Podobnie jak w dzisiejszych potrawach sudańskich pszenica i jęczmień mogły być wykorzystywane do przyrządzania gurassy – grubego naleśnika lub madidy, czyli dania przypominającego owsiankę, z mąki z dodatkiem kozieradki.

Struktura domów z okresu Fundż w Starej Dongoli wskazuje, że każde gospodarstwo miało własne miejsce przechowywania żywności. Najczęściej domy posiadały spiżarnie ulokowane za pokojem mieszkalnym, różniące się wielkością i pojemnością. Było to często najbardziej ukryte miejsce, do przechowywania najcenniejszych rzeczy. Naczynia magazynowe miały być wystarczające dla zaspokojenia potrzeb od 5 do 17 dorosłych osób, czyli całkiem dużej rodziny.

Magazyny, w których znaleziono ziarna są dla naukowców źródłem cennych informacji o strategiach gospodarowania zasobami rolnymi i przechowywania żywności w gospodarstwach domowych w Starej Dongoli.

Jedno z pomieszczeń pełniących funkcję spiżarni w przestrzeni mieszkalnej w połowie XVI wieku strawił pożar, który doprowadził do zawalenia się dachu i ścian. Dzięki temu zachowały się jednak duże skupiska przypalonych zbóż i roślin strączkowych. Obecność dużych pojemników do przechowywania, świadczy o celowym przechowywaniu zbiorów w tym pomieszczeniu.

Kolejne magazyny znaleziono w otwartej przestrzeni jednego z domowych dziedzińców. Znajdowały się tam też narzędzia służące do przetwórstwa żywności, m.in. żarno i kamienie młyńskie. Ich obecność wskazuje na złożony system przechowywania i przetwarzania żywności. Znalezienie tam jedynie częściowo oczyszczonych ziaren sorga budzi z kolei pytania o ich przeznaczenie – do spożycia, długoterminowego przechowywania czy może jako materiał siewny.

"Przechowywanie niełuskanych ziaren mogło być celową strategią wydłużenia okresu przydatności lub zachowania zdolności kiełkowania, czy też wykorzystania jako pasza" - skomentował prof. Obłuski.

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec (PAP)

ekr/ agt/

Fundacja PAP zezwala na bezpłatny przedruk artykułów z Serwisu Nauka w Polsce pod warunkiem mailowego poinformowania nas raz w miesiącu o fakcie korzystania z serwisu oraz podania źródła artykułu. W portalach i serwisach internetowych prosimy o zamieszczenie podlinkowanego adresu: Źródło: naukawpolsce.pl, a w czasopismach adnotacji: Źródło: Serwis Nauka w Polsce - naukawpolsce.pl. Powyższe zezwolenie nie dotyczy: informacji z kategorii "Świat" oraz wszelkich fotografii i materiałów wideo.