Aziatische gemeenschappen van Portugese afkomst en hun erfenis

Van 27 tot en met 29 juni 2025 vond in Dili de 4e Conferentie van de Luso-Aziatische Gemeenschappen plaats, waaraan ik de eer en het genoegen had deel te nemen. De bijeenkomst werd georganiseerd door de regering van Oost-Timor en werd bijgewoond door delegaties uit Macau, Indonesië (Flores en Jakarta), Maleisië, Sri Lanka, Thailand, Myanmar en India (Goa), evenals Portugese academici en onderzoekers op het gebied van geschiedenis, erfgoed, taalkunde en antropologie. Eerdere conferenties, die vanaf 2016 in Malakka plaatsvonden, werden georganiseerd door de gemeenschap van de Portugese wijk van Malakka, maar hebben nu een nieuwe institutionele betekenis gekregen, aangezien ze worden georganiseerd door de regering van de enige Aziatische staat met Portugees als officiële taal.

De oprichter van deze conferenties was Joseph de Santa Maria, een van de leiders van de wijk Malakka. In zijn toespraak tijdens de openingszitting stelde hij: "Wij zijn Portugezen en niets kan ons dat afnemen." In een tijd waarin identiteit en burgerschap de academische en politieke agenda's domineren, lijkt deze uitspraak misschien verrassend, maar het laat onmiskenbaar zien dat 900 jaar Portugese geschiedenis blijvende sporen over de hele wereld heeft nagelaten.

Het moet duidelijk zijn dat een inwoner van Malakka in feite geen economisch of politiek voordeel heeft bij het zich Portugees noemen. In hun land en stad overheersen tweetalige sprekers van het Maleis en het Engels, en de overheersende religie is de islam. Het Portugese maritieme rijk verloor in 1641 zijn militaire posities in het land; er bleven kooplieden over, maar zonder de prominente aanwezigheid van de Nederlanders en de Engelsen, die van het midden van de 17e tot het midden van de 20e eeuw de dominante Europeanen in de regio waren. Het is daarom de bevestiging van een geestesgesteldheid, een overtuiging die zich niet laat beperken tot de logica van welke berekening dan ook en die haar wortels vindt in de diepten van de geschiedenis.

De gemeenschappen die op deze conferentie vertegenwoordigd zijn, bestaan ​​uit katholieken die in feite afstammen van de Portugezen. Deze afkomst is onbetwistbaar, aangezien deze al sinds hun ontstaan, afhankelijk van het geval in de 16e of 17e eeuw, gedocumenteerd is en de tand des tijds heeft doorstaan, aangezien deze groepen hun katholieke geloof hebben volgehouden. In het geval van Sri Lanka, Malakka en de Flores-eilanden kunnen genealogieën worden herleid tot voorouders die in Portugal geboren zijn en die de staat India dienden als soldaten en als echtparen . Zoals bekend reisden zeer weinig Portugese vrouwen naar India en bijna geen enkele zeilde verder naar het oosten in de 16e en 17e eeuw, dus de leden van deze huidige gemeenschappen stammen slechts bij uitzondering af van een Europees echtpaar dat in Azië woonde. Met andere woorden, ze behoren tot gemengde afstammingslijnen die teruggaan tot hun oudste voorouder die op het Aziatische continent geboren is. Hetzelfde geldt nog duidelijker voor de groepen in Myanmar, Jakarta en Thailand, waarvan de Portugese voorouders kooplieden of huurlingen waren, getrouwd met lokale vrouwen. Dat kon ook niet anders, aangezien het Portugese rijk, van Brazilië tot Japan, ontstond op basis van allianties tussen de Portugezen en de verschillende inheemse gemeenschappen, en deze allianties werden altijd bezegeld met huwelijksverbintenissen tussen mannen uit Europa en lokale vrouwen.

Met de teloorgang van de positie van de Estado da Índia vanaf het midden van de 17e eeuw en de langzame teloorgang van de Aziatische zeehandel, die zich gedurende de 18e en 19e eeuw voortzette, raakten deze gemeenschappen van Portugese afstammelingen geïsoleerd en verloren ze geleidelijk hun kennis van de Portugese taal. Ze behielden echter wel hun patois, dat tot op de dag van vandaag in een zeer vage vorm is blijven bestaan, maar nog steeds herkenbaar is voor taalkundigen. Opmerkelijk genoeg hebben het verlies van institutionele banden met Portugal en de vrijwel volledige desinteresse van de Portugese staat in deze bevolkingsgroepen er niet toe geleid dat ze hun identiteit hebben verloren. Integendeel, zoals de woorden van Joseph de Santa Maria onthullen, benadrukken ze een intieme en spirituele band, met een diep gevoel van burgerschap ten opzichte van het land dat hun de religie en de familienamen heeft gegeven die velen nog steeds gebruiken.

In de afgelopen decennia hebben deze gemeenschappen, als gevolg van de versnelde globalisering, meer contact kunnen leggen met de Portugese cultuur en dansen uit de hedendaagse Portugese folklore kunnen integreren in hun vieringen en uitingen van hun identiteit. Dit type culturele heropleving wordt door de Portugezen zelf vaak neergekeken, omdat de kostuums, dansen en liederen niet bij deze mensen passen en anders worden geïnterpreteerd dan in Portugal. Dit zou niet het geval moeten zijn, want deze "gebrekkige folklore" is immers dé uiting van de identiteit van deze Luso-Aziaten, die, zoals de naam al doet vermoeden, geen Portugezen uit Europa zijn. Met andere woorden, het is hun uiting van Portugeesheid, verouderd door tijd en afstand, maar bewaard gebleven door hun identiteitsgevoel. Bovendien omvat het repertoire van deze groepen andere traditionele liederen, waarvan de teksten onbegrijpelijk zijn voor een Portugees oor, maar bij zorgvuldige lezing duidelijk hun Portugese oorsprong onthullen. Dit werd herhaaldelijk bevestigd door de conferentiedeelnemers tijdens hun optredens. Deze liederen moeten niet als exotisch worden gezien, maar juist bewaard en bestudeerd. Ze vormen namelijk belangrijke bronnen voor het begrijpen van de geschiedenis van de muziek en van de Portugese taal zelf.

Hoewel het tot op de dag van vandaag voortleeft, dreigt het besef van de historische band van deze gemeenschappen met Portugal te verwateren in de maalstroom van het hedendaagse globalisme, en huidige leiders zoeken naar manieren om deze identiteit te behouden. Zo werd aan het einde van de conferentie de oprichting van een vereniging van Luso-Aziatische gemeenschappen aangekondigd, waarmee de band tussen de verschillende gemeenschappen werd geïnstitutionaliseerd onder de natuurlijke (en institutioneel passende) leiding van Oost-Timor.

Aan het einde van deze conferentie uitte iedereen de wens om de bijeenkomst te herhalen, en veel deelnemers gaven aan de volgende in Portugal te willen vieren, ondanks het feit dat er geen enkel lid van de Portugese regering in Dili aanwezig was. Het is dan ook duidelijk dat vertegenwoordigers van de Portugese staat vandaag de dag grote moeite hebben om de ware impact van de Portugese geschiedenis op de wereld te begrijpen. Verloren in het doolhof van angsten over postkoloniale verwijten, meestal geuit door academische en politieke elites die in Europa of Amerika verblijven, hebben Portugese leiders weinig kennis van de geschiedenis en, erger nog, zijn ze zich niet bewust van de erfenis van sympathie, bewondering, respect en zelfs vriendschap die voortduurt onder de mensen in de gebieden waar soldaten, kooplieden en missionarissen in voorbije eeuwen rondtrokken, zoals opnieuw eenvoudig maar oprecht werd verwoord door de jonge mensen die de delegaties uit Malakka, Sri Lanka, Flores en Jakarta vormden, die vooralsnog een gevoel van verbondenheid met Portugal behouden. Niet iedereen zal zeggen dat ze onbetwistbaar Portugees zijn, zoals Joseph Santa Maria deed, maar iedereen weet dat hun gemeenschappen een eigenaardigheid hebben die hen in hun land onderscheidt en die verklaard kan worden door hun band met Portugal.

Deze conferentie toonde aan dat geschiedenis geen zaak van het verleden is, maar juist de sleutel tot het verklaren van het heden. De Portugese staat India en de Portugese diaspora in heel Azië hebben nooit een klassiek koloniaal model ontwikkeld, vergelijkbaar met dat van de Nederlanders, Engelsen en Spanjaarden, behalve in zeer kleine enclaves. De belangrijkste inspanning bestond uit het opzetten van een netwerk van zeeroutes met hun havens. Dit betekende echter niet dat de geschiedenis van de Portugezen in Azië slechts een curiositeit uit het verleden is gebleven. Naast het feit dat ze cruciale hoofdstukken vormde in vele lokale geschiedenissen, van Arabië tot Japan, blijft de geschiedenis van de Portugezen aanwezig in het dagelijks leven en de identiteit van verspreide gemeenschappen over het Aziatische continent, die nu, paradoxaal genoeg, samengebracht zijn vanuit het meest afgelegen gebied van de politiek-commerciële constructie van voorbije eeuwen, en zo een nieuwe centraliteit hebben gekregen. Dit alles is natuurlijk ook te danken aan de rol die religie altijd heeft gespeeld in de geschiedenis van de mensheid, en die vandaag de dag nog steeds voortduurt, zij het met minder bewijs in Europa, maar met grote uitbundigheid in de rest van de wereld.

[De artikelen in de serie Portugal 900 Jaar zijn een wekelijkse samenwerking van de Historische Vereniging van de Onafhankelijkheid van Portugal. De meningen van de auteurs vertegenwoordigen hun eigen standpunten.]