Zijn de jokers wild? Sara & André tussen ritueel en breuk

Alexandre Herculano was de eerste auteur die de aandacht vestigde op een merkwaardige zin waarmee verschillende voorschriften in de curie van de eerste koningen van Portugal begonnen: "gewoonte is, des i is wet". De merkwaardigheid van deze zin ligt in de uitdrukking "dês i" en de betekenis ervan, die Herculano en later Gama Barros interpreteren als "daarom", dat wil zeggen zoiets als "het is gewoonte en daarom is het wet".

Deze zin, die zich afspeelt in een tijd – tussen de 12e en 13e eeuw – waarin gewoonte een buitengewone macht als rechtsbron had, bevat niettemin iets dat bijzonder relevant blijft voor de tijd waarin we leven. Los van de onderliggende kwestie van de rechtsfilosofie en de evolutie – of liever, het verlies aan belang – die gewoonte heeft doorgemaakt in de juridische wereld, in het leven van de meest uiteenlopende instellingen, krijgen praktijken vaak een dimensie van herhaling die ze bijna verplicht maakt, of in ieder geval die ons ertoe aanzet ze als zodanig te beschouwen.

Het maatschappelijk leven, of het nu parallel loopt aan of losstaat van het juridische kader dat het omringt, creëert spontaan procedures. En deze procedures, of ze nu spontaan zijn, voortkomen uit autoriteitsfiguren of -posities, of zelfs een zeker gevoel van solidariteit bevorderen, krijgen een bijna normatieve status. Uiteraard zijn culturele instellingen en hun actoren niet immuun voor deze situatie.

Hoewel zij niet de enigen zijn die dit doen, is het belangrijk om te benadrukken dat het duo Sara & André (Lissabon, 1980/1979) gedurende hun bijna twintigjarige carrière op een bijzonder originele en betekenisvolle manier deze dimensie van praktijken, gewoonten en werkwijzen in de hedendaagse kunstwereld hebben verkend, bevraagd en onderzocht. Wild Card, de meest recente tentoonstelling van het duo in Balcony – Contemporary Art Gallery, zet hun kritische en scherpzinnige, maar ook diep bijtende en sarcastische analyse van het hedendaagse kunstsysteem voort en verdiept deze, zoals David Santos steeds weer stelt in zijn essay Claim to fame (zie A Palavra Imperfeita, 2018).

De titel van de tentoonstelling is, volgens de tentoonstellingsfolder, geïnspireerd op een uitdrukking uit het sportjargon, die overeenkomt met een uitnodiging of plaats om deel te nemen aan een toernooi, toegekend aan een persoon of team dat niet aan de selectiecriteria voldoet. In sommige Noord-Amerikaanse sportcompetities, zoals de Major League Baseball (MLB) of de National Football League (NFL), zijn "wild cards" teams die zich kwalificeren voor de play-offs zonder hun respectievelijke conference of divisie te winnen. Wild cards kunnen worden toegekend volgens vooraf vastgestelde regels, zoals het geval is bij de MLB of NFL, of, in sommige sporten, vrijelijk worden toegekend door de organisatoren van het evenement, zoals het geval is bij het Wimbledon-toernooi.

Het is vooral in die laatste betekenis, die van uitnodiging, dat de titel van deze tentoonstelling past. De tentoonstelling wil deze uitnodiging omzetten in een gebaar dat verwijst naar de impliciete en expliciete protocollen van het hedendaagse kunstsysteem, in het bijzonder de toegang van kunstenaars tot galerieën en hun selectie en legitimatie door deze galerieën.

In de loop der tijd heeft de galerie Sara en André bijna dagelijks e-mails doorgestuurd die kunstenaars spontaan hadden gestuurd, met portfolio's en voorstellen voor tentoonstellingen of samenwerkingen die niet werden geaccepteerd. Wild Card is dan ook een tentoonstelling waarin Sara en André als curatoren een groep kunstenaars uitnodigen om te exposeren. Hoewel ze sterk van elkaar verschillen, hebben ze één ding gemeen: ze besloten allemaal, op eigen initiatief, zich spontaan aan de galerie te presenteren, wat tot nu toe niet succesvol was gebleken.

Deze tentoonstelling roept, zij het impliciet, de Salon des Refusés van 1863 in herinnering, opgericht in opdracht van Napoleon III. Deze tentoonstelling bracht werken bijeen die door de officiële jury van de Salon de Paris waren afgewezen en stelde ze tentoon in een autonome ruimte, waardoor het publiek toegang kreeg tot wat voorheen was uitgesloten. Niet dat Wild Card slechts een heropvoering is van dat moment of een heropleving van de "laisser le public juge" van de beslissing van de keizer, maar het is onmogelijk om het uitgangspunt van deze tentoonstelling te beschouwen zonder deze historische episode te beschouwen en de manier waarop deze een katalysator werd voor de discussie over de willekeurige mechanismen van acceptatie en uitsluiting in de kunstwereld, die een centrale rol speelden in het begin van de moderniteit.

In Wild Card transformeren Sara & André wat een solotentoonstelling zou zijn tot een groepstentoonstelling, met werk van kunstenaars zoals Chikki Chikki, Eduardo Antonio, Elmira Abolhassani, Hugo Castilho, Madalena Anjos, Osias André en VELOZ NARUA. Met dit uitgangspunt materialiseren de kunstenaars-curatoren een symbolische omkering van de institutionele logica, die, in plaats van de spontane uitingen van deze kunstenaars te negeren, zoals gebruikelijk en zelfs verwacht zou zijn, de spelregels opzettelijk onderbreekt en ze ruimte, aandacht en context geeft, in een heldere en provocerende reconstructie van een ander idee vervat in de uitdrukking "wild card", namelijk dat van een kaart buiten de stapel.

Met aandacht voor en in dialoog met de procedures die de artistieke wereld ondersteunen, namelijk die welke de uitnodigingen voor tentoonstellingen sturen – curriculum, institutionele zichtbaarheid, circulatie in vakkringen, en vele andere –, probeert Wild Card een zekere willekeur van de grenzen tussen binnen en buiten het veld bloot te leggen en de mechanismen van toewijding die ditzelfde veld reguleren te ontmantelen. De tekst van de tentoonstellingsbrochure, essayistisch, sarcastisch en vrijwel volledig opgebouwd uit citaten van anderen, is een uitstekend voorbeeld van deze aanpak, en vormt samen met de curatoriale strategie het fundamentele aspect van wat we zouden kunnen identificeren als het element van auteurschap van het duo in deze tentoonstelling.

Natuurlijk is deze aanpak niet zonder risico's en gevaren. Enerzijds door de manier waarop de galerie zich blootstelt aan wat ze normaal gesproken probeert te filteren, door tot op zekere hoogte haar innerlijke grenzen en de relaties die andere kunstenaars er vrijwillig mee hebben willen aangaan, te tonen. Het is belangrijk om niet te vergeten dat hoewel de filters, vergetelheden, uitsluitingen en vormen van stilte die het artistieke veld structureren als transversaal kunnen en moeten worden gelezen, het in dit geval die van de galerie zelf zijn die worden blootgelegd. Anderzijds is het belangrijk om te onthouden dat er een andere betekenis van de uitdrukking "wild card" is die niet uit het sportjargon komt, maar eerder uit kaartspelen. In dit jargon is een "wild card" een kaart die kan worden gebruikt om een ​​natuurlijke kaart te vertegenwoordigen of te vervangen, wat normaal gesproken het geval is bij jokers. Deze betekenis van de uitdrukking vormt een risico voor curatoren, omdat de uitgenodigde kunstenaars in feite als jokers verschijnen – woordspeling bedoeld – als kaarten waarvan de waarde is om elke andere kaart te vertegenwoordigen.

Gelukkig is dit niet wat er gebeurt in Wild Card. De curatoriale aanpak van deze tentoonstelling suggereert geen didactische aspiratie, noch een exemplarisch oordeel. De geselecteerde werken, hun installatie en, wederom, het perspectief dat de tekst op de tentoonstellingsflyer suggereert, laten zien dat kritische actie niet plaatsvindt op afstand van de geselecteerde werken en kunstenaars, omdat de gezochte dialogen en de vertogen over hun inclusie en uitsluiting, op de markt of over legitimatiestrategieën, niet tegen hen, maar juist dóór hen worden gevoerd.

In zijn inleiding tot The King’s Two Bodies stelt Kantorowicz dat “mystiek, wanneer het wordt verplaatst van de knusse schemering van mythe en fictie naar de koude schijnwerpers van feit en rede, over het algemeen weinig te bieden heeft.” In een prachtige en actuele vergelijking met Baudelaires Albatross legt de historicus uit dat de belangrijkste metaforen en beelden van mystieke taal, buiten de eigen kring of context, waarschijnlijk “arm en zelfs een beetje onnozel” lijken. Kantorowicz probeerde in deze inleiding uit te leggen hoe de christologie van de macht die inherent is aan het idee van de twee lichamen van de koning, zo machtig in de context van de middeleeuwse politieke theologie, in de Tudor-tijd weinig zin had.

De kunstwereld heeft, om zo te zeggen, haar eigen mystieke taal, haar eigen metaforen en beelden. Sara & André zijn, als weinigen, in staat om de kunstwereld zowel de knusse schemering van mythe en fictie als de koude incisie van de schijnwerpers van feiten en rede bloot te leggen. In die zin is Wild Card geen wild card, omdat het deel uitmaakt van de bijna twintig jaar durende reis van het duo, die zich aansluit bij projecten zoals Sara & André (3+1 – Arte Contemporânea, 2008), Exercício de Estilo (MNAC, 2014), Curated Curators I, II en III (Zaratan Arte Contemporânea, 2017) of O Colecionador de Belas-Artes (Galeria Quadrum, 2022).