Tussen kruis en horizon: religie in de Portugese ziel
In een tijd waarin de identiteit van naties onderhevig is aan talloze veranderingen – politiek, economisch, cultureel en spiritueel – is het belangrijk om terug te keren naar de wortels die in de loop van de geschiedenis de manier hebben gevormd waarop een volk zichzelf begrijpt en zich in de wereld projecteert. Onze aanpak kiest ervoor dit te doen via het pad van 'religie', dat in zijn veelheid aan verschijningsvormen en betekenissen niet slechts een verzameling overtuigingen, rituelen of doctrines is; het is bovenal een grammatica van betekenis en verbondenheid, een manier voor mensen om zich te plaatsen tegenover het mysterie van het leven, anderen en het transcendente.
In het Portugese geval is deze wortel ongetwijfeld het christelijk geloof, met name de katholieke vorm ervan. Dit is geen louter historisch of sociologisch feit: het is een matrixkenmerk dat de geboorte van de natie verweeft met de grammatica van de christelijke hoop, de opbouw van het algemeen belang met evangelische waarden, en de nationale roeping met de universele missie van de Kerk. Laten we daarom onze aandacht richten op de centrale rol van de katholieke religie in de vorming van de Portugese identiteit, en in de gebeurtenissen, figuren en discoursen die bijna negen eeuwen nationale geschiedenis omspannen, de rode draad zien van een kerkelijke aanwezigheid die de cultuur vormgaf, politieke actie inspireerde en spirituele betekenis gaf aan het Portugese avontuur in de wereld. Meer dan een nostalgische blik op een geheiligd verleden, is het doel de dynamische stroom van het christelijk geloof te benadrukken als een transformerende kracht die gemeenschap, rechtvaardigheid en universele broederschap genereert.
1. Een identiteit gesmeed in geloof Om al deze redenen kan de geschiedenis van Portugal niet los worden gezien van zijn christelijke religieuze wortels. Sinds de oprichting van het land heeft het katholicisme een constitutieve rol gespeeld in de collectieve identiteit van het land, de politieke organisatie vormgegeven, de historische roeping geïnspireerd en de symbolische verbeelding vormgegeven. De stichting van de Portugese nationaliteit werd van meet af aan gezien als een voorzienige daad, onderdeel van een goddelijk plan. Het is geen toeval dat D. Afonso Henriques in de geschriften van Alexandre Herculano (1810-1877) wordt afgeschilderd als een "middeleeuwse held die geloofde dat hij niet alleen voor zichzelf vocht, maar ook voor God".
Dit theologische begrip van de nationale geschiedenis is ook duidelijk zichtbaar in de stichtingshagiografie, zoals in het Leven van Sint Teotónio , waar de eerste Portugese heilige (1082-1162) wordt afgeschilderd als een uiting van heiligheid en goddelijke bescherming over de jonge natie. Zo wordt de politieke bestemming van Portugal verweven met de spirituele missie van het christendom.
2. Portugal: een priesterlijke natie Pater António Cordeiro (1641-1722) beschouwde de Ontdekkingen in zijn História Insulana niet als simpele nautische avonturen, maar als een antwoord op de Portugese christelijke roeping: het geloof tot aan de uiteinden van de aarde brengen! In die zin wordt de Portugese maritieme onderneming geïnterpreteerd als een uitbreiding van het evangelische mandaat, van apostolische aard, die het land tot een soort priesterlijke natie maakt ten dienste van de verspreiding van het christendom.
Francisco Suárez (1548-1617), die in de 17e eeuw in Portugal woonde en doceerde aan de universiteiten van Coimbra en Évora, is weliswaar vooral bekend om zijn internationale invloed, maar hij heeft de Portugese opvatting van zending zeker beïnvloed. In zijn Traktaat over de Wetten en over God de Wetgever verdedigt Suárez het bestaan van een universele natuurwet, gebaseerd op rede en goddelijke wet, die alle volkeren bindt. Deze visie onderbouwt het idee dat de Portugese zendingsactie niet louter imperialisme zou moeten zijn, maar eerder de overdracht van een universele boodschap.
3. De profetische ethiek van broederschap Deze spirituele plicht, die al sinds het begin van de natie zichtbaar is, vindt nieuwe kracht in de profetische actie van figuren zoals pater António Vieira. In preken zoals die op de eerste zondag van de Advent stelt Vieira dat Christus niet alleen Koning van Portugal is, maar Koning van de hele wereld, en dat daarom ieder mens zijn onderdaan is. De Portugese christelijke identiteit wordt dan ook gezien als een universele identiteit die onrecht aan de kaak stelt en een transnationale en transculturele broederschap bevordert.
Deze ethische en profetische spanning komt op belangrijke momenten in de recente geschiedenis weer naar voren, zoals in de beroemde brief van D. António Ferreira Gomes aan Salazar uit 1958. Hierin komt de bisschop op voor sociale rechtvaardigheid en kerkelijke vrijheid, waarbij hij autoritaire beperkingen aanklaagt en een hervorming voorstelt die gebaseerd is op de sociale leer van de Kerk.
4. Cultuur, traditie en geloofsoverdracht Daarom speelt religie, als symbolisch systeem en betekenisgever, een onvervangbare rol in culturele cohesie. Zoals Régis Debray terecht stelt in zijn mediastudies , is religie niet alleen een discours over het transcendente, maar ook een concrete manier om datgene wat het vluchtige overstijgt in de tijd te verlengen, waardoor een diachrone overdracht mogelijk wordt die generaties, gemeenschappen en verhalen verbindt.
Het christelijk geloof is in deze context niet alleen een innerlijke overtuiging. Het is cultuur, taal en een verhalende identiteit die politieke opties en manieren van zijn en bestaan in de wereld genereert.
5. Van geheugen naar wereldwijde missie In de 20e eeuw bevestigde pater Manuel Antunes de universalistische roeping van Portugal door een Kerk voor te stellen die openstaat voor de wereld en de culturele en religieuze dialoog bevordert. In lijn met de geest van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) en vooruitlopend op de paden die paus Franciscus in Fratelli Tutti had uitgestippeld, zag pater Manuel Antunes het geloof als een ethische en culturele kracht die in staat is vrede en broederschap te bewerkstelligen in een wereld die gekenmerkt wordt door ideologische fragmentatie en sociale ongelijkheid.
In onze tijd, en met grote impact in Portugal, brengt de leer van paus Franciscus ons ertoe deze rode draad weer op te pakken door idealen te generaliseren die bepleiten dat christelijke spiritualiteit bovenal de kunst van de ontmoeting is. Ontmoeting, niet als abstractie, maar als een praktijk van nabijheid tot de verachten, tot hen die de existentiële periferieën van de hedendaagse wereld bewonen.
6. Portugal, een ruimte voor gastvrijheid en dialoog Portugal is zo een ruimte geweest voor interreligieuze en oecumenische dialoog, voor de opvang van migranten en voor concrete maatschappelijke betrokkenheid. De Wereldjongerendag in Lissabon (2023) was een veelzeggend teken van dit vermogen tot opvang en vereniging onder het teken van christelijke broederschap.
De actie van de Kerk in Portugal – op het gebied van liefdadigheid, onderwijs, gezondheid en cultuur – blijft getuigen van de publieke relevantie van het geloof en versterkt de bijdrage ervan aan de opbouw van een rechtvaardiger en solidairder samenleving. In deze context wordt religie opgeroepen om met nog grotere ijver een houding van openheid ten opzichte van diverse menselijke en culturele gevoeligheden te cultiveren, en kritisch te waken over haar eigen historische dwalingen, zodat geloof nooit wordt verward met hegemonie of waarheid met oplegging.
7. Een levend erfgoed Het katholieke geloof is daarom niet zomaar een overblijfsel uit het verleden. Het is een levend element van de Portugese identiteit. Het is niet alleen een cultureel erfgoed, maar een spirituele grammatica die keuzes, waarden, beleid en relaties blijft inspireren.
Portugal is dus meer dan een natie met een christelijke geschiedenis: het is een culturele ruimte waar geloof leven, ontmoeting en missie wordt. De taak van het heden is dan ook om deze roeping uit te breiden en in elk tijdperk de concrete wegen van evangelische broederschap te herontdekken, als een Portugese bijdrage aan de hoop van de wereld. Religieuze volwassenheid manifesteert zich juist in het vermogen om trouw aan het Evangelie te combineren met respect voor de gewetensvrijheid en de pluraliteit van de hedendaagse wereld.
[De artikelen in de serie Portugal 900 Jaar zijn een wekelijkse samenwerking van de Historische Vereniging van de Onafhankelijkheid van Portugal. De meningen van de auteurs vertegenwoordigen hun eigen standpunten.]
observador
