Regionalisering is in overeenstemming met de grondwet

In de 21e eeuw blijft Portugal de verwezenlijking van een van de belangrijkste doelstellingen van zijn grondwet uitstellen: de oprichting van bestuurlijke regio's. Wat een structurele basis had moeten zijn voor onze pluralistische democratie, is in de loop van bijna vijf decennia het slachtoffer geworden van opeenvolgende uitstelpogingen, politieke aarzelingen en mislukte toezeggingen. Er is nooit echt een serieuze, open en consistente discussie over regionalisering geweest. Het onderwerp is systematisch onderdrukt, van de publieke agenda gehouden, als taboe behandeld. En de reden is simpel: opeenvolgende centrale regeringen hebben een stilzwijgende wens om alles bij het oude te laten.

Sterker nog, we zijn momenteel een van de meest gecentraliseerde landen van Europa, met een overmatige concentratie van politieke en bestuurlijke macht in Lissabon. Strategische gebieden zoals onderwijs, gezondheidszorg, mobiliteit en veiligheid blijven sterk gecentraliseerd, waardoor regio's weinig bewegingsruimte hebben en overheidsbeleid dat is toegesneden op lokale omstandigheden onhaalbaar is. Het resultaat is duidelijk: flagrante asymmetrieën tussen de kust en het binnenland, tussen steden en gebieden met een lage bevolkingsdichtheid, tussen een overbelaste hoofdstad en een land dat steeds meer in de vergetelheid raakt.

In een tijd van veelvuldige en onderling afhankelijke uitdagingen – digitale transitie, klimaatverandering, demografische crisis, groene herindustrialisatie, vergrijzing, geopolitieke instabiliteit – is een diepgaande reflectie op de architectuur van de staat noodzakelijk. Tegelijkertijd zijn we getuige van een zorgwekkende erosie van de democratie: versleten instellingen, groeiende stedelijke woestijnen, burgers die steeds verder verwijderd raken van besluitvormingscentra en een politieke vertegenwoordiging die het vermogen heeft verloren om met visie, diepgang en toekomstperspectief te reageren.

De politiek is een gevangene geworden van directe logica: van de makkelijke zin die het scherm vult, van de soundbite die viraal gaat, van het lawaai dat de leegte verhult. Simplistische oplossingen zijn in de mode – omdat ze makkelijk te herhalen en te delen zijn, maar gevaarlijk onschadelijk. Ze pakken de wortels van problemen niet aan, veranderen de realiteit niet en creëren geen collectieve betekenis. We leven in een tijd waarin democratie het risico loopt een zielloos ritueel te worden – en daarom hebben we een scheur nodig, geen pleister. De moed om te hervormen wat niet werkt. Een staat die luistert uit principe, en niet uit gemakzucht.

Een staat die erkent dat ontwikkeling plaatsvindt op de grond – waar mensen leven, werken, strijden en dromen. Die geografische en sociale diversiteit ziet als een kracht, niet als een probleem dat aangepakt moet worden. Die de moed heeft om gemeenschappen te vertrouwen, lokale kennis te waarderen en vaardigheden over te dragen met middelen en legitimiteit. In een tijd waarin het dringend noodzakelijk is om de democratie van binnenuit nieuw leven in te blazen, biedt regionalisering een kans om het pact tussen de staat en haar burgers te vernieuwen – met grotere nabijheid, meer participatie en meer rechtvaardigheid.

Decennialang hebben we inertie verhuld met timide hervormingen. We noemden 'decentralisatie' wat slechts een overdracht van verantwoordelijkheden was, zonder middelen of visie. Gemeenten werden opgeroepen om nieuwe verantwoordelijkheden op zich te nemen zonder voldoende middelen, waardoor lokale autonomie werd getransformeerd tot een soort schijnvertoning die meer dient om de centrale overheid van haar verantwoordelijkheden te ontlasten dan om lokale overheden te versterken. Ondertussen werden de regio's nog steeds genegeerd, alsof het land uniform was, terwijl het juist enorm divers is.

De gegevens liegen niet:

Portugal kent een van de laagste percentages regionale en lokale overheidsuitgaven in Europa: slechts 12,6% van de nationale overheidsuitgaven wordt op lokaal niveau gedaan, terwijl het Europese gemiddelde 33,4% bedraagt;

Slechts 5,6% van het nationale BBP wordt uitgevoerd door subnationale overheden, ruim onder het gemiddelde van 15,5% voor de Europese Unie.

We hebben dus te maken met een model dat initiatief dempt, innovatie lamlegt en de territoriale gelijkheid in gevaar brengt. En het ergste is dat het land gewend lijkt te zijn geraakt aan deze blokkade. Het lijkt het idee te hebben geïnternaliseerd dat de zaken er nu eenmaal zo voorstaan. Maar dat hoeft niet zo te zijn. We kunnen – en moeten – de dingen anders doen.

Volgens de laatste studie van IPPS/Iscte, "Wat denken de Portugezen over 2025 – Decentralisatie, deconcentratie en regionalisering", gepubliceerd in mei 2025, zijn de Portugezen klaar voor deze stap. En dit is niet zomaar een indruk – het is statistisch bewijs dat de mythe van de volksapathie ten opzichte van regionalisering voor eens en altijd ontkracht:

71% wil het debat over de oprichting van bestuurlijke regio's heropenen;

75% is van mening dat dit besluit via een referendum genomen moet worden;

57% is voorstander van rechtstreekse verkiezing van regionale presidenten, 53% eist meer bevoegdheden voor lokale overheden en toekomstige regio's.

Het signaal is ondubbelzinnig: het maatschappelijk middenveld loopt voor op de politieke klasse. Er is een echt land dat gehoord wil worden, een burger die structuur, schaal en ambitie eist. Het enige wat ontbreekt, is dat de politieke macht breekt met de inertie die zich heeft meester gemaakt en eindelijk de gelegenheid te baat neemt.

Het is onacceptabel om Portugal van bovenaf, van binnenuit, van Lissabon naar de rest te blijven beschouwen. De regio's beschikken over talent, concrete oplossingen en een strategische visie – ze missen alleen de institutionele erkenning die hen de besluitvormingscapaciteit en de middelen om te handelen terug zou geven. De afwezigheid van een tussenniveau staat gecoördineerd bestuur in de weg en ondermijnt het vermogen van de staat om effectief te reageren op de lokale realiteit.

In 2026 is het 50 jaar geleden dat regionalisering werd vastgelegd in de Grondwet van de Republiek. Vijftig jaar van uitgestelde beloften, loze toespraken en democratische soevereiniteit hebben de meest fundamentele uitoefening ervan, het recht van gemeenschappen om hun eigen lot te bepalen, tenietgedaan. Het is tijd om te breken met de passiviteit en inhoud te geven aan het constitutionele principe dat zo vaak is verkondigd, maar nooit is vervuld. Regionalisering betekent niet het land verdelen – het betekent de diversiteit ervan respecteren. Het betekent niet de staat fragmenteren – het betekent het vertrouwen herstellen in het collectieve project dat ons verenigt.

Regionalisering is de beslissende test voor onze democratische volwassenheid. Of we kiezen ervoor om het comfort van het centralisme te bestendigen, ten koste van stagnatie en het verlaten van uitgestrekte gebieden, of we hebben de moed om te accepteren dat ware democratie niet bereikt wordt door centralisatie van de macht – die wordt bereikt waar mensen leven, waar de uitdagingen reëel zijn en waar burgers een stem eisen. Het is tijd om het land terug te geven aan zijn regio's. Het is tijd om eindelijk de belofte van democratie waar te maken.