De redacteur onthult zichzelf bescheiden

De memoires van Luiz Schwarcz worden verteld vanuit het perspectief van een weigering: dat van zelfverheerlijking. De redacteur lijkt, door temperament en principes, zowel gewild als ongewild bescheidenheid te cultiveren.

Deze eigenschap werd, niet toevallig, genoemd in enkele interviews die de oprichter en directeur van Companhia das Letras de afgelopen maand gaf ter promotie van O Primeiro Leitor. Met Luiz Schwarcz zou dat niet anders zijn.

Schwarcz verwelkomde me in zijn kantoor op het hoofdkantoor van de uitgeverij in Itaim Bibi, São Paulo, een paar dagen nadat hij in het Cultura-programma Roda Viva was verschenen. In het midden van de kring zei hij: "Ik heb geprobeerd een memoire te schrijven die niet over het grootse zelf gaat. Ik had die bescheidenheid: hoe schrijf ik een memoire waarin ik niet het middelpunt ben?"

Vriendelijk in zijn omgang en voorzichtig in zijn antwoorden, lijkt Schwarcz inderdaad overmand te worden door een zeker ongemak wanneer hij merkt dat de gesprekspartner hem een ​​soort aura dreigt toe te schrijven: "Ik heb werkelijk een hekel aan het idee om op een bepaald voetstuk te worden geplaatst." Hij geeft er de voorkeur aan, zoals blijkt uit De eerste lezer, het succes van zijn onderneming toe te schrijven aan toeval, aan dromen, aan koppigheid en aan de mensen die zijn pad kruisten.

Het boek, met als ondertitel "Essay on Memory", is een spin-off van het vorige boek, The Air That I Miss (2021), dat omschreven wordt als "een gevoelig verslag van familie, schuldgevoel en depressie". Sommige vrienden en lezers vertelden hem dat ze Luiz, de redacteur, misten. Het is precies deze Luiz die naar voren komt in de harmonieuze reeks teksten waaruit De Eerste Lezer bestaat. Het verbinden van de essays is iets wat de auteur en zijn potentiële lezers zeker ook verenigt: de liefde voor het "mysterieuze product dat een boek heet".

De eerste lezer. Luiz Schwarcz. Companhia das Letras (304 pagina's, 74,90 reais)

In Schwarcz' kamer zijn er natuurlijk veel van deze producten. Niet zo veel dat er geen ruimte is voor gravures, miniaturen en andere objecten, en niet zo weinig dat je er iets over de selectie uit kunt afleiden. Tegenwoordig geeft Luiz, de lezer, zijn passie uit tijdens een paar uur thuis en, rustiger, tijdens de vakantie.

In het interview vertelde hij dat hij De Graaf der Dromen van Chimamanda Ngozi Adichie, een auteur die binnenkort naar Brazilië zou komen om deel te nemen aan een reeks evenementen, had afgerond en dat hij was begonnen aan De Huid in Bloei van Vinícius Neves Mariano. Het boek wordt uitgegeven door Companhia das Letras en wordt uitgegeven door Alfaguara – een van de 19 labels van de groep.

Het bedrijf, opgericht in 1986, is in omvang gegroeid. Schwarcz herinnert zich dat hij het oprichtte "met 140 duizend real" en dat hij bij zijn vertrek een ongebruikelijke beslissing nam: hij zou niet met een distributeur samenwerken. "We hadden contact met boekwinkels en zouden de boeken bezorgen. Ik heb talloze pakketten met boeken bezorgd", zegt hij glimlachend. Tegenwoordig publiceert de groep 300 boeken per jaar en beschikt over een magazijn van 13 duizend vierkante meter in de regio Guarulhos, in Groot-São Paulo.

In 2012 nam Penguin Random House, 's werelds grootste uitgeversgroep, een belang van 45% in de uitgeverij. In 2018 werd dit belang verhoogd tot 70%. Dit leidde tot nieuwe imprints en een grote verandering in het profiel van het bedrijf – een weerspiegeling van de veranderingen die het land de afgelopen 40 jaar heeft doorgemaakt.

Literaire vriendschappen. Met Paulo Francis, wiens liefdevolle gebaren hij beschrijft; en met Saramago, die, toen hij in São Paulo was, bij de uitgever verbleef – Afbeelding: Persoonlijke collectie/Luiz Schwarcz en Denise Andrade

"Tegenwoordig ligt het hoogste leespercentage", zegt hij, "in de klassen B en C, niet in klasse A." Dit is volgens hem te danken aan zowel het bredere inkomensverdelingsbeleid als aan overheidsprogramma's voor de aankoop van boeken, die een centrale rol spelen in de vorming van lezers.

"Als Companhia das Letras na het inkomensverdelingsbeleid was doorgegaan zoals het was, zouden we een niche-uitgever zijn geworden. En we zouden minder interessant zijn geweest", zegt hij, wijzend op het risico van elitarisme, dat vaak voorkomt in deze sector. In O Primeiro Leitor herinnert hij zich dat de uitgeverij bij het maken van populaire imprints veel kritiek kreeg – grotendeels van "lezers die de arbeidersklasse vertegenwoordigen".

"Commerciële boeken behandelen de personages misschien oppervlakkiger, maar ze hebben ook een soepeler verhaal", reflecteert de redacteur die bij de oprichting van zijn eigen bedrijf zei: "Ik zal alleen boeken uitgeven die ik zelf graag lees." Alfredo Machado, oprichter van Editora Record, antwoordde toen: "Ofwel heeft die man een heel slechte smaak, ofwel gaat hij veel geld verliezen."

Hoe en waarom kiezen wat je publiceert? Hoewel Schwarcz het niet stelt, ligt deze vraag ten grondslag aan verschillende van zijn teksten. Het werk van een redacteur omvat verschillende taken. Hij beschrijft ze aan de hand van zijn werkwijze, maar ook aan de hand van mooie profielen – sommige kort, andere langer – van collega's in het vak.

Onder hen bevinden zich Alfred Knopf, een man met een passie voor typografie en boekafwerking; Allen Lane, de maker van de pocketcollectie van Penguin; en de Brazilianen José Olympio, Jorge Zahar en Caio Graco – de laatste twee, cruciaal voor Schwarcz' carrière, verdienen de behandeling van 'pleegouders'.

"Het vinden van goede boeken is niets meer dan de taak van een redacteur", schrijft hij. Een van de dingen die een redacteur moet doen, is zoeken naar verborgen details in de tekst. Volgens hem is hier echter geen sprake van artistieke of auteursvooroordeel. En welke rol de redacteur ook speelt, de verdienste van de redacteur zal altijd "indirect" en "afstandelijk" zijn geweest.

Voor Schwarcz is niets belangrijker in het leven van deze professional dan de ontdekking van een talent. Hij schept niet op over de talenten die hij heeft ontdekt, maar geniet in zijn boeken wel van wat zijn vriendschappen en relaties met enkele grote talenten hem hebben gebracht.

“Als Companhia das Letras op dezelfde manier was doorgegaan na het beleid van inkomensverdeling, waren we een niche-uitgever geworden”

Verweven met de gevoelens van vriendschap klinken deze essays soms als kronieken – zelfs getekend door humor, voornamelijk ontsproten aan blunders. Hij vertelt ons verhalen over figuren zoals Susan Sontag, met wie hij een voorliefde voor klassieke muziek deelde; Rubem Fonseca, met wie hij een bittere breuk beleefde; Amos Oz, die het schrijven van een boek vergeleek met een zwangerschap; Paulo Francis, wiens liefdevolle gebaren hij onthult; en José Saramago, die, toen hij naar São Paulo kwam, bij hem logeerde.

Door de introverte stijl van de auteur zijn veel van deze teksten liefdesverklaringen aan zowel de geportretteerden als de boeken – precies de link die hem verbindt met zijn echte personages.

Boeken vormden ook de schakel die hem met zijn moeder verbond. Als zijn moeder ziek was en lange uren in bed doorbracht, las hij haar voor. Het boek dat zijn jeugd tekende, was De jongens van Paulstraat van Ferenc Molnár. "Ik kwam terug uit een kamp waar ik gepest werd en in bed moest blijven. Mijn vader gaf me dit boek, en ik identificeerde me sterk met de held."

Herman Hesse en Charles Dickens waren anderen die de weg vrijmaakten voor de jonge lezer die op 16-jarige leeftijd geboeid zou raken door Het treurige einde van Policarpo Quaresma van Lima Barreto.

Toeval – gecombineerd met koppigheid en dromen – zorgde ervoor dat Barreto de eerste was die een boek publiceerde: de bundel A Nova Califórnia: Contos, uitgegeven door Brasiliense, de plek waar zijn toekomst werd gesmeed. Tientallen jaren later zou het zijn vrouw, de antropologe en historica Lilia Schwarcz, zijn die de grote biografie van de schrijfster Lima Barreto – Triste Visionário zou schrijven.

Hoewel de ontplooiing van emoties een groot deel van het leesplezier van De Eerste Lezer bepaalt, is er een tweede laag, die zeer uitgebreid is onderzocht, namelijk het portret van de uitgeversmarkt. Luiz Schwarcz weet er alles van en schuwt het niet om de werking ervan met zijn lezers te delen.

"Een boek is niet zomaar een subjectief, ambachtelijk of artistiek product; het maakt deel uit van een commercieel netwerk van uitgevers, boekwinkels en consumenten", schrijft hij. "De vraag die overblijft is dus: hoe kunnen uitgevers respect tonen voor al deze unieke elementen van het boek in een markt waar de concurrentie om exposure en succes steeds heviger wordt?"

Binnen de groep die hij leidt, is er zelfs sprake van interne concurrentie. "Soms is er geen plek meer voor een boek van de uitgever vanwege een ander boek van de uitgever", zegt hij. "In de jaren negentig hadden we een flinke portie literatuurboeken. Tegenwoordig zien we kleine uitgeverijen met een uitsluitend literaire focus. En de pers was ook anders."

Nieuwe configuratie. Momenteel bevat de bestsellerlijst van Amazon verschillende boeken die geen nieuwe releases zijn – Afbeelding: Sociale netwerken

Schwarcz herinnert zich dat het 30 jaar geleden relatief gebruikelijk was dat een Companhia das Letras-boek op de cover stond van de cultuurrubrieken van de drie grootste kranten van het land. "Dat is nu ondenkbaar", zegt hij. Destijds was de relatie van de uitgever met de pers zo goed geoliede dat sommigen hem zelfs bekritiseerden: hij was een betere promotor dan een redacteur. Tegenwoordig vindt promotie grotendeels plaats via sociale media, influencers en evenementen. "Er zijn verschillende dingen die we vreemd vinden", geeft hij toe.

Een van de nieuwe kenmerken van de markt is dat een werk jaren na publicatie succesvol kan worden. Hij noemt de Amerikaanse Colleen Hoover, die tijdens de pandemie een fenomeen werd op TikTok. Haar grote succes, It Ends With Us, uit 2016, haalde in 2022 de bestsellerlijst – en staat daar nog steeds.

"De bestsellerlijst van Amazon, die goed is voor 50% van de markt, bevat verschillende boeken die niet nieuw zijn", merkt de redacteur op. "Boeken hebben meer tijd nodig om aan te slaan. Dat betekent dat we er lang aan moeten werken." Auteurs moeten op hun beurt de podia van literaire festivals betreden en, bij voorkeur, sociale media gebruiken – Schwarcz heeft een account om in principe de berichten van de uitgever en Lilia te volgen.

De 69-jarige uitgever die de markt waarin hij opereert revolutioneerde, is een wereld van verschil met de persoon die hij beschrijft als iemand die in zijn jeugd arrogant was en geplaagd werd door manische periodes. Het was zeker de tijd die hem deed veranderen. Maar niet alleen de tijd. Tijd en boeken.

Het hoofdstuk waarin hij William Faulkner en Georges Simenon gebruikt om te reflecteren op stilte en tijd is verhelderend: "Misschien zou je zelfs kunnen zeggen dat literatuur niets meer is dan de ontmoeting van twee stiltes, gescheiden in de tijd – die van de schrijver en die van de lezer." De lezer, zo zegt Schwarcz, "bewoont de volledige lege ruimte van een boek". En als we van boeken houden, zegt hij, dan is dat "omdat ze, buiten de bank, de beste spiegel van onze imperfectie zijn". •

Gepubliceerd in uitgave nr. 1368 van CartaCapital , op 2 juli 2025.

Deze tekst verschijnt in de gedrukte editie van CartaCapital onder de titel 'De redacteur onthult zichzelf met bescheidenheid'