De nog steeds levende motor van Eco

De grote verdienste van de Italiaanse schrijver Umberto Eco (1932-2016) was dat hij een middenweg vond tussen academische eruditie en de romanformule van massale aantrekkingskracht. Deze twee aspecten van zijn leven vulden elkaar aan. Terwijl hij naar de universiteit bracht wat de 'wereld' te bieden had – strips, Hollywoodfilms, politieke schandalen – gaf hij de wereld met zijn romans een voorproefje van de encyclopedische details van zijn erudiete onderzoek.

Zijn opleiding tot mediëvist liep parallel aan zijn opleiding tot omnivore lezer van alle genres. Uit de combinatie van deze twee plannen ontstond zijn bijzondere manier van produceren.

In de literatuur begon Eco in de jaren zestig als kinderboekenschrijver. Het keerpunt kwam met De naam van de roos (1980), een detectiveverhaal dat zich afspeelt in 1327, in een benedictijnenklooster.

Twintig jaar later keert Eco terug naar de middeleeuwen met Baudolino (2000), een avonturenroman vol schitterende details en bizarre situaties – nu opnieuw uitgebracht in Brazilië. De toon voert ons vanaf het begin mee naar een andere wereld, een andere weergave van de werkelijkheid: "Die woensdagochtend, 14 april in het jaar onzes Heren 1204, dat wil zeggen zesduizend zevenhonderdtwaalf sinds het begin der tijden, zoals gebruikelijk was in Byzantium, was al de tweede dag sinds de barbaren Constantinopel in bezit hadden genomen."

Baudolino. Umberto Eco. Vertaald door Marco Lucchesi. Record (460 pagina's, R$ 70,90) – Koop op Amazon

De hoofdpersoon is Baudolino, een jonge boer die door keizer Frederik Barbarossa is geadopteerd en wiens macht en middelen hem in staat stellen om gebieden op ongekende schaal te verkennen. Van religie tot zeereizen, inclusief kronieken en legenden, Baudolino dient als middelpunt voor de meest uiteenlopende historische overlappingen.

‘De uitvinding van Baudolino,’ schrijft Eco tijdens een gevecht, ‘die de geest van de belegeraars had moeten vertroebelen, vertroebelde die van de belegerden: de kruisboogschutters probeerden zich naar beneden te werpen, maar zodra ze de grond raakten, stonden de Alexandrijnen klaar om hen met knuppels op hun hoofd te slaan; een toren kantelde eerst en stortte vervolgens in, waardoor vlammen zich verspreidden onder de cavalerie van de bisschop.’

Met de hoofdrol van Baudolino – een middeleeuwse Forrest Gump of een Don Quichot avant la lettre – bestrijkt Eco een enorm gebied, waarbij hij feiten en fantasie vermengt in een plot dat loopt van de Heilige Lijkwade tot de kruistochten.

Door het duizelingwekkende tempo is het vanaf de eerste bladzijde noodzakelijk om te begrijpen wat Eco's werkterrein is: hij wil de lezer meenemen op een reis zonder grote bindingen of ankerpunten, op een vlucht van de verbeelding die zich voedt met feiten, maar zich er niet aan onderwerpt.

Tegelijkertijd is het onmiskenbaar dat de academische achtergrond van de auteur een bepalende factor is in de leeservaring van zijn romans. De lezer vertrouwt erop dat dit niet iets frivools is – hoe fantasierijk het ook mag zijn – dat er altijd een soort betrouwbare structuur achter zijn verhalen zal zitten.

Wat overblijft – in het geval van het boek Baudolino – is, naast alle elementen, de degelijkheid van een dynamisch en goed verteld verhaal, met aantrekkelijke en pittoreske personages. De definitieve vaststelling van Baudolino's lot blijft op elke pagina spannend.

Als hij vandaag bij de verwoesting van Milaan aanwezig is, zoals gisteren bij de bouw van Alexandrië, wie kan dan zeggen waar hij morgen zal zijn? Het is binnen dit 'niet weten' – deze ruimte waar veel mogelijk is, ook al is het onwaarschijnlijk – dat Eco de motor van zijn fictie heeft geplaatst, die vandaag de dag nog steeds voortduurt.

SHOWCASE

Vento Leste Editora heeft de Rosa Brava Collectie gelanceerd, gewijd aan werken die vrouwenkwesties en -verhalen onderzoeken, met name die uit de 21e eeuw. De eerste drie titels zijn van de Brazilianen Ana Dalle Vedove, Juliana Corsi en Juliana Monteiro. In Uma Delicada Coleção de Absências (Companhia das Letras, 288 pagina's, R$69,90) herhaalt Aline Bei haar thema's – moederschap, jeugd en herinneringen – maar verandert de manier waarop ze vertelt. De lay-out, met ruime marges en korte lijnen, weerspiegelt haar formele zoektocht. Invisible Man (574 pagina's, R$ 79,90) van Ralph Ellison (1914-1994), uitgegeven in 1952, is een klassieker geworden. De hoofdpersoon van de roman, die José Olympio opnieuw in de boekhandels brengt, is een jonge zwarte man die vanuit het racistische zuiden van de Verenigde Staten emigreert op zoek naar kansen in New York.

Gepubliceerd in uitgave nr. 1368 van CartaCapital , op 2 juli 2025.

Deze tekst verschijnt in de gedrukte editie van CartaCapital onder de titel 'Eco's still-alive engine'