Zachte kaas, vloeiende tijd. Wat verbindt Salvador Dalí met... Camembert?

Voordat Salvador Dalí kaas tot een icoon van het surrealisme maakte, had dit onopvallende ingrediënt van vele maaltijden al een welverdiende plaats in de kunstgeschiedenis. In Nederlandse stillevens uit de 17e eeuw was kaas niet alleen een esthetisch element van de compositie, maar ook een symbool van rijkdom, spaarzaamheid en goede smaak. Kunstenaars zoals Clara Peeters en Floris van Dijck beeldden stapels kaas af met een bijna religieuze devotie – met aandacht voor detail, textuur en lichtval. In hun schilderijen streelde kaas niet alleen het gehemelte, maar ook het oog – gesneden Goudse kaas of groenige Edammerbollen prikkelden de zintuigen net zo effectief als een glas rode wijn, en kaas werd een zeer letterlijke inspiratiebron met een diepe boodschap.

Jean-Baptiste-Siméon Chardin, de 18e-eeuwse Franse meester van het stilleven, behandelde kaas met nog meer delicatesse. Voor hem was het niet langer een symbool van weelde, maar van bescheiden huiselijke luxe – een getuigenis van het alledaagse dat schoonheid verbergt.

Het was echter Salvador Dalí – de man die beweerde dat "surrealisme ik ben" – die kaas een nieuwe dimensie gaf: conceptueel, emotioneel en zelfs metafysisch. Kaas werd voor hem de inspiratiebron voor een van zijn belangrijkste werken, die op het eerste gezicht niets met kaas te maken had.

De smeltende klokken, Dalí's meest herkenbare element, verschenen voor het eerst in het werk "De Visman (Homme poisson)" uit 1930 en kondigden een nieuw, surrealistisch motief aan dat de kunstenaar in de daaropvolgende maanden steeds intenser ontwikkelde. Het symbool vergezelde zes andere schilderijen en won geleidelijk aan belang en formele uitwerking. Dit thema bereikte zijn hoogtepunt in het iconische " De Volharding van de Herinnering (La persistencia de la memoria)", waarin de tijdstroom zijn definitieve, bijna mythische vorm aannam.

Camembert die de loop van de tijd veranderde

Het was een tafereel als vele andere – een zomermiddag, een lege keuken, Gala, zijn geliefde, afwezig , en op een bord… Camembert, die langzaam smolt in de hitte. Voor de meesten van ons zou dit waarschijnlijk een teken zijn om de kaas in de koelkast te zetten. Voor Dalí was het een moment van openbaring. In een interview gaf de kunstenaar toe dat de aanblik van smeltende kaas hem inspireerde tot het belangrijkste symbool van zijn oeuvre: zacht smeltende klokken.

In 1931 creëerde hij The Persistence of Memory , een icoon van het surrealisme, een werk dat voor altijd gegrift staat in de collectieve verbeelding van de cultuur. Dit kleine schilderij (slechts 24 x 33 cm) bevindt zich nu in het Museum of Modern Art in New York, maar de omvang ervan staat in schril contrast met de betekenis ervan.

Wat Dali in de Camembert zag, was niet zomaar een natuurkundig fenomeen. De kaas die onder invloed van hitte smelt, werd voor hem een ​​symbool van de elasticiteit van de tijd, de instabiliteit en relativiteit ervan – thema's die hem al lang bezighielden en die verder werden aangewakkerd door de baanbrekende theorieën van Einstein en Freud.

Klokken in het iconische schilderij van Dalí

Het schilderij "De Volharding der Herinnering" toont een woestenij – een landschap geïnspireerd door zijn geboortestreek Portlligat in Catalonië. Tegen de achtergrond van een uitgedroogde boom, een dode olijfgaard, kliffen en een verlaten kust liggen drie zachte klokken die letterlijk van de takken druipen, de rand van een tafel en een organische, vreemd amorfe vorm die lijkt op het gezicht van een slapende man. Alleen de vierde klok – oranje, stijf – is bedekt met mieren, wat volgens Dalí symbool staat voor vergankelijkheid.

Dit alles samen creëert een droomlandschap dat de natuurkundige wetten van de wereld lijkt te tarten. De klokken symboliseren niet alleen het verstrijken van de tijd, maar ook de subjectieve beleving ervan – zoals in een droom, waarin het heden zich vermengt met het verleden en de toekomst parallel lijkt te bestaan. Het is een beeld van een ervaring waarin tijd niet langer iets vasts is, maar een vloeibare, dichte massa – zoals opgeloste Camembert.

Salvador Dali - niet alleen Freud en Einstein, maar ook de keuken

Hoewel het gemakkelijk is om te spreken over de invloed van Freuds psychoanalyse en Einsteins relativiteitstheorie op Dalí , was zijn werk evenzeer diep geworteld in zintuiglijke en alledaagse – vaak ronduit culinaire – ervaringen.

Voor Dalí was kaas niet alleen een symbolisch motief. Het maakte ook deel uit van een obsessie met consistentie, textuur en de transformatie van materie. Zachtheid, smelten, de grens tussen vast en vloeibaar – het waren fenomenen die hem niet alleen als schilder, maar ook als experimentator met de werkelijkheid fascineerden.

De desintegratie van herinneringen en atomen

In de jaren vijftig keerde Dalí terug naar zijn beroemde schilderij en maakte een replica ervan, Het verval van de volharding der herinnering (La Desintegración de la Persistencia de la Memoria), ditmaal met klokken, fragmenten van landschappen en andere elementen die in de ruimte zweven als moleculen onder een microscoop .

Dali raakte geïnteresseerd in kwantumfysica, religie en de subatomaire wereld. Wat voorheen smolt als kaas, viel nu uiteen in deeltjes – alsof de tijd de wereld niet alleen had vervormd, maar ook had geatomiseerd.

Kunst die rijpt als kaas

Gedurende zijn leven balanceerde Dalí op de grens tussen hoge kunst en spektakel, genialiteit en zelfparodie. Hij werd bekritiseerd voor het commercialiseren van zijn eigen imago en beschuldigd van politiek opportunisme, maar zijn invloed op de cultuur valt onmogelijk te ontkennen. Andy Warhol, Jeff Koons en Damien Hirst noemden Dalí allen een pionier van het visuele denken, gebaseerd op de botsing tussen het banale en het grote idee.

En dan te bedenken dat het allemaal begon met kaas. Met een gewone, zachte Camembert – zo eentje die zijn vorm verliest in de hete zon en een eigen leven gaat leiden – als een herinnering, als de tijd, als een droom.