Van “Mamma Mia!” tot “Mutti” Merkel: moeders staan ​​onder speciaal toezicht

Het tentoonstellingsprogramma van het Kunstpalast in Düsseldorf kan worden samengevat in een pakkende formule: angst voor fysiek contact is taboe. In navolging van deze strategie wordt de vaste collectie van het kunstmuseum van de stad gepromoot onder het motto "Van Aldi tot Rubens". Consumptie en kunst, met andere woorden. Recente speciale tentoonstellingen hebben bezoekers aangemoedigd om hedendaagse sculpturen aan te raken, zoals "Tony Cragg. Please Touch!", zich verdiept in vrouwelijk lichaamshaar in "Hairytales" en de "fascinatie voor horror" verkend.

Velen waarderen dit als een wending naar het populaire, maar sommigen bekritiseren het ook als populisme. Hoe dan ook, het concept werkt: vorig jaar verwelkomde het museum een ​​recordaantal van 500.000 bezoekers. De huidige presentatie in de Ehrenhof zet deze lijn voort met "Van Maria tot Merkel". Het behandelt een onderwerp waarvan de doelgroep nauwelijks breder kan zijn – de moeder is immers diep geworteld in de biografie van bijna iedereen en speelt doorgaans een sleutelrol. Met zo'n 120 werken uit de periode van de 14e eeuw tot heden verkennen de curatoren van de tentoonstelling de kern van de familie.

De facetten van het moederschap worden meer vanuit een cultuurhistorisch dan vanuit een kunsthistorisch perspectief belicht. Denk bijvoorbeeld aan de zelfhulpboeken die eind 18e eeuw populair werden. Ook toen al vonden vrouwen adviezen over zwangerschap, bevalling, borstvoeding en werkhervatting. De pragmatische insteek van de tentoonstelling wordt voortgezet in het randprogramma: er zijn rondleidingen voor ouders met een baby in het eerste jaar, yogasessies, theater en lezingen over moederschap. Je kunt zelfs een consult bij een verloskundige boeken.

Tegenwoordig, in een tijdperk van meedogenloze zelfoptimalisatie, vormt de categorie 'carrièremoeder' een substantieel deel van de how-to-literatuur: werk en privéleven, kantoorwerk en zorg, dagelijkse organisatie en zelfmanagement – ​​veel, misschien wel te veel, komt op moeders neer. Vooral wanneer de mannelijke partner uit gemakzucht genoegen neemt met de tweede rij, kan de constellatie 'carrière en kinderen' een keuze worden tussen Scylla en Charybdis. Vooral jonge vrouwen die zich volledig alleen voelen, zoeken in boeken en podcasts naar begeleiding en steun.

In deze context is het veelzeggend dat een boek over timemanagement werd geïllustreerd met een foto van de Düsseldorfse kunstenares Judith Samen. "Bread Cutting", de titel van het werk uit 1997, is de blikvanger in de themakamer "Advice or Rule". Het is een karikatuur van een huiselijke idylle die sommigen humoristisch, anderen schokkend vinden: de kunstenares, in een sobere bloemenjurk met Delftsblauwe tegels, snijdt met haar rechterhand een brood. Met haar linkerhand houdt ze haar naakte pasgeboren baby vast, die naar ons toe is gedraaid: een jongensachtige, zelfs agressieve manier van omgaan met je eigen kind, die in schril contrast staat met de habitus van moederlijke tederheid.

Alsof moederschap nog niet ingewikkeld genoeg is door veranderingen in de arbeidsmarkt, brengt de afname van het belang van het kerngezin met zijn duidelijke rolverdeling extra risico's met zich mee. Onder de titel "Family Constellations" onderzoekt de tentoonstelling in Düsseldorf in een vervolgsectie de impact van veranderende gezinsbeelden op het concept van moederschap. Vader, moeder en kind – deze traditionele drie-eenheid heeft zijn normatieve waarde verloren doordat queer lifestyles, maar ook pleegkinderen, stiefkinderen, adoptiekinderen en pleegkinderen, de reikwijdte van het moederschap vergroten.

Dit is echter slechts een nichefenomeen binnen het totale spectrum waarin moeder en (biologisch) kind hun voorrang blijven claimen. Deze klassieke constellatie heeft talloze kunstenaars geïnspireerd tot het creëren van afbeeldingen die een diepe band uitstralen. Een schijnbaar eindeloos veld, aangezien dergelijke afbeeldingen tot de meest herkenbare thema's in de schilderkunst en beeldhouwkunst behoorden van de middeleeuwen tot de 19e eeuw. De presentatie in het Kunstpalast beperkt zich echter niet tot het moedermotief. Integendeel, ze verbreedt het spectrum naar moederlijke deugd, als symbool van onuitputtelijke liefde en een onvermoeibare bereidheid tot hulp, zelfs opoffering.

Ook voormalig bondskanselier Angela Merkel verdiende het moederschap via deze achterdeur: haar bijnaam "Mutti", aanvankelijk spottend gebruikt, maar later een positieve verwijzing naar haar imago als zorgzame leider, maakte de weg vrij voor de kinderloze vrouw om te worden opgenomen in de tentoonstelling in Düsseldorf. "Der Spiegel" ging nog verder in de ironische overdrijving: in het najaar van 2015, toen Merkel de grenzen opende voor duizenden vluchtelingen, portretteerde het tijdschrift "Moeder Angela" in de stijl van Moeder Teresa.

Dit is ontleend aan de christelijke iconografie, waarin de Moeder Gods onmisbaar is. Als Madonna met Kind, de Onbevlekte Maria, of de Mater Dolorosa, die het lichaam van Jezus na zijn kruisiging in haar schoot legt, bestrijkt zij het hele spectrum van uitgelaten vreugde tot diep bedroefd. Een Madonnawand, versierd met Mariabeelden uit verschillende tijdperken, verbeeldt deze religieuze dimensie in de tentoonstelling.

Käthe Kollwitz putte inspiratie uit gotische en renaissance-piëta-voorstellingen. Het verlies van haar zoon Peter, die sneuvelde in de Eerste Wereldoorlog, geeft het bronzen beeld "Moeder met dode zoon" uit 1938 een bijzonder ontroerend karakter.

Waar het moederlied gezongen wordt, zijn sentimentele lofzangen nooit ver weg. Een treffend voorbeeld daarvan is direct bij de ingang van de tentoonstelling te zien: een grote foto van Heintje wacht op het publiek. "Mama, je moet niet huilen om je jongen," verzuchtte de toen twaalfjarige in 1967 in een ZDF-programma. Hij werd prompt een kindsterretje.

Misschien nog wel overdrevener is de verheerlijking van de eigen moeder, waarmee Oscarwinnende acteurs hun vermogen tonen om met één druk op de knop sentimenteel te zijn. De videocompilatie "I'd Like to Thank My Mom, Oscars Compilation" legt de banaliteit van deze uitingen van dankbaarheid bloot, die desalniettemin volkomen oprecht kunnen zijn.

Hoe verfrissend is Nina Hagens album "Unbeschreiblich Weiblich" (Onbeschrijfelijk Vrouwelijk) uit 1978! De albumhoes is ook onderdeel van de tentoonstelling. De zangeres, vaak de "Godmother of Punk" genoemd, tartte de gangbare opvatting dat moederschap het grootste geluk op aarde is: "En vóór de eerste kreet van een kind / moet ik mezelf eerst bevrijden", zong de dienstdoende provocateur, die zich zelfs zonder kinderen onbeschrijfelijk vrouwelijk voelde. Een toestand die niet lang duurde – haar dochter Cosma Shiva en haar zoon Otis bewijzen dat.

"Mam. Van Maria tot Merkel", Kunstpalast Düsseldorf, tot 3 augustus.