Nieuwe ijstijd in het Noordpoolgebied: waarom de Poolzee het toneel is geworden van een geopolitieke strijd

Met zijn claim op Groenland veroorzaakte Donald Trump al een schandaal voordat hij aantrad. Het voornemen om Groenland te kopen was niet nieuw. Hij had dit onderwerp al in 2019 tijdens zijn eerste ambtstermijn aangekaart. Wat voor ophef zorgde, was de ultieme rechtvaardiging dat het voor de VS een “absolute noodzaak” was om Groenland te bezitten en te controleren “in het belang van de nationale veiligheid en vrijheid in de wereld”.

Trump zelf sloot het gebruik van militair geweld tegen NAVO-lid Denemarken niet uit als dit land niet meewerkt. Sindsdien woedt er brand in het dak. In Denemarken, in de EU en in Groenland zelf, dat met zijn 57.000 inwoners bij Denemarken hoort en sinds 1979 grotendeels autonoom is. Daarmee stelde Trump in ieder geval retorisch gezien de Amerikaanse nationale belangen en het veiligheidsbeleid boven de regels van de internationale gemeenschap en de NAVO-bondgenoten en maakte hij duidelijk dat ook in het poolgebied een nieuw tijdperk is aangebroken.

Decennialang lag het Noordpoolgebied geïsoleerd. Maar nu is de Noordelijke IJszee het toneel geworden van een geopolitieke strijd die een nieuwe Koude Oorlog dreigt. Dit is te lezen in het boek “Van de ijzige woestijn naar de arena van de grote mogendheden”. De geopolitieke gevolgen van klimaatverandering in het Noordpoolgebied” door Rudolf Hermann en Andreas Doepfner.

Beiden zijn bekend met de regio, Doepfner als redacteur van het NZZ voor Noord-Europa van 1982 tot 1998, aan het einde van de Koude Oorlog, Hermann als correspondent van 2015 tot 2023, toen de West-Oost-samenwerking eindigde vanwege de Russische annexatie van de Krim. De auteurs schetsen daarmee een beeld van een lange periode waarin de omstandigheden radicaal veranderden.

In de Arctische Raad werken de VS, Canada, Denemarken, IJsland, Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland al lange tijd samen. Maar de toon is niet langer ‘samenwerking’ maar ‘confrontatie’, tussen Rusland en China en de westerse staten, maar ook tussen de VS en kleine NAVO-partners.

Trumps territoriale aanspraken op Groenland en Canada, de Russische dominantie in de Noordelijke IJszee, de toetreding van Finland en Zweden tot de NAVO en de ambities van China voor een 'Blauwe Zijderoute' in het noorden lijken het toneel te zijn van een escalerend drama op het politieke wereldtoneel. Er is ook sprake van een vermoedelijk privébezoek van Trumps zoon Donald Trump Jr. met het “Trump”-vliegtuig in Nuuk in januari was meer dan een lachertje. De symbolische landing laat zien dat Trump het serieus meent met zijn beslissing om Groenland over te nemen.

Door de opwarming van de aarde worden grote hoeveelheden strategische mineralen, zoals uranium en zeldzame aardmetalen, maar ook olie- en gasvelden, gemakkelijker toegankelijk in Groenland, IJsland en Spitsbergen. In het zuiden van Groenland, nabij Narsaq en Qaqortoq, bevinden zich twee rijke afzettingen van zeldzame aardmetalen, die nodig zijn voor geavanceerde civiele en militaire technologie. China is wereldleider in het delven van dit soort ertsen en heeft ook een belang in Groenland via een mijnbouwbedrijf. Een overname van Groenland zou de VS van deze afhankelijkheid kunnen bevrijden.

Maar dit is momenteel nog een vrij theoretische optie. Mijnbouw in Groenland is geen makkie, zo maken de auteurs Hermann en Doepfner duidelijk. Moeilijke topografie, ruw klimaat, beperkte infrastructuur, schommelende wereldmarktprijzen en het verbod op uraniumwinning vormen tot nu toe grote obstakels voor mijnbouwprojecten.

Trumps strategische belang in Groenland is echter tastbaar. De auteurs trekken verbluffende lijnen vanuit de geschiedenis van de VS naar het heden, waardoor de koopintentie logisch lijkt. De Verenigde Staten hadden hun grondgebied herhaaldelijk geconsolideerd door aankopen en belangrijke voorlanden in hun invloedssfeer opgenomen, bijvoorbeeld met de aankoop van Oost-Florida in het zuiden in 1821 en Alaska in het noordwesten in 1867.

In hetzelfde jaar wilden de VS Groenland en IJsland van de Denen kopen als bolwerk in het Arctische gebied tegen de Britse koloniale macht in de militaire kloof in het noordoosten van de VS. Het plan mislukte, net als het aanbod om Groenland in 1946 onder de Democratische president Harry S. Truman na de Tweede Wereldoorlog te kopen.

Desondanks was de VS militair aanwezig in Groenland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog exploiteerden ze daar verschillende luchtmachtbases. Tijdens de Koude Oorlog werd het eiland van groot belang vanwege de ligging tussen Noord-Amerika en de Sovjet-Unie, zoals de auteurs benadrukken. Enerzijds breidden de VS in het noorden de Thule Air Base uit. Dit is een grote basis voor langeafstandsbommenwerpers en maakt tegenwoordig deel uit van het Amerikaanse systeem voor vroege waarschuwing tegen raketten als de Pituffik Space Base.

Groenland won daarentegen aan geostrategisch belang in de zogenaamde Giuk Gap. Giuk is het smalle punt tussen Groenland, IJsland, de Faeröer en het Verenigd Koninkrijk, vanwaar de toegang tot de Atlantische Oceaan kan worden gecontroleerd. Denemarken is verantwoordelijk voor het militaire toezicht op dit maritieme gebied, dat van belang is voor de NAVO.

"Als de Verenigde Staten bijvoorbeeld tot de conclusie zouden komen dat Kopenhagen daartoe niet in staat is, zou Washington overwegen de taak zelf op zich te nemen", schrijven de auteurs. Dit zou een zodanige mate van herbewapening kunnen betekenen dat Rusland tegenmaatregelen zal nemen. Tegen deze achtergrond lijkt Trumps uitbreiding naar Groenland ook een terugkeer naar de logica van de Koude Oorlog.

"In tijden van toenemende politieke confrontaties tussen Moskou en het Westen wordt de Noordoost-Atlantische Oceaan steeds belangrijker voor Moskou's militaire strategie", zeggen Doepfner en Hermann. In feite is de actieradius van Rusland op zee beperkt.

De Zwarte Zeevloot in het zuiden kon niet meer opereren in de Middellandse Zee sinds de Bosporus gesloten was voor oorlogsschepen als gevolg van de oorlog in Oekraïne. De Oostzee, waar Rusland grenst aan Sint-Petersburg en Kaliningrad, is door de noordelijke uitbreiding van de NAVO met Finland en Zweden praktisch een binnenzee van de NAVO geworden. Daarmee is Moermansk de enige haven op het Kola-schiereiland die het hele jaar door ijsvrij is. Hier ligt de Russische Noordelijke Vloot met onderzeeërs die zijn uitgerust met intercontinentale raketten.

Als de schepen westwaarts de Europese Atlantische Oceaan op willen, moeten ze door de Bear Gap, een 450 kilometer brede doorgang tussen de Noorse Noordkaap en Bereneiland, en later door de Giuk Gap. Net als in de Oostzee zijn ook in het zeegebied tussen Noorwegen en Spitsbergen meerdere malen onderzeese kabels doorgesneden.

In het oosten loopt de Noordoostelijke Doorvaart langs de Russische Noordzeekust via de Beringstraat naar de Stille Oceaan. Op deze manier levert Rusland olie en aardgas op de wereldmarkt. Het beschouwt deze internationale zeeroute als zijn grondgebied en heeft een krachtige vloot van op kernenergie werkende ijsbrekers opgebouwd om zijn ambities als grootmacht waar te maken. De Verenigde Staten beschikken momenteel over slechts twee oude ijsbrekers en hebben in de noordelijke zeeën nauwelijks commerciële en militaire operationele capaciteit. De militarisering van het Noordpoolgebied zal waarschijnlijk verder toenemen.

Rudolf Hermann, Andreas Doepfner: Van de ijswoestijn naar de arena van de grootmachten. De geopolitieke gevolgen van klimaatverandering in het Noordpoolgebied. NZZ Libro, Bazel 2024. 236 pp., Fr. 38.–.