INTERVIEW - «We mogen ons niet inkapselen in een cultus van weerloosheid»: Intellectuelen en politici hebben gefaald, zegt Helmut Lethen – generaals zijn tegenwoordig nuchterder dan politici

Er zijn nauwelijks lege hoeken meer over in het Weense appartement van cultuurwetenschapper Helmut Lethen. Materialen voor zijn volgende project liggen opgestapeld op de vloer, ook al is zijn nieuwste boek net verschenen. Het heet "Stoic Gaits: Attempts at Living" en beschrijft elegant en diepgaand de kloof tussen de wereld en de mens die verlangt naar sereniteit. In 1994 schreef Lethen een klassieker over cultuurfilosofie, "Behavioral Theories of Cold". Het behandelt rede, moraliteit en de menselijke behoefte aan warmte. Intellectuele frictie is gegarandeerd in het gezin Lethen. De in 1939 geboren Lethen (eind 1968) is getrouwd met filosoof Caroline Sommerfeld, een van de theoretische stemmen van Nieuw Rechts.

Meneer Lethen, u hebt een boek geschreven over "stoïsche gangen". Dat boek is ook geschreven omdat een bepaalde gebeurtenis u van uw stuk bracht en u van uw kalmte beroofde. U noemt het een "hersenongeluk". Wat is er gebeurd?

Het was drie jaar geleden in mei. Ik zat in een taxi toen ik me plotseling misselijk voelde. Het ziekenhuis stelde de diagnose subduraal hematoom, een hersenbloeding.

Had je kunnen sterven?

Ja. Maar ik had geluk dat het zo vroeg werd ontdekt en de zenuwgebieden onbeschadigd bleken. Om het subdurale hematoom te verwijderen, werd de schedelkap opengezaagd.

Hoe gaat het vandaag met je?

Mijn hersenen zijn geen probleem, maar mijn hart is niet in orde. Er zijn grote problemen in het kleine rivierengebied van het hart. De kleine slagaders zijn verstopt. De artsen weten het niet meer. Tussen mijn laptop, keuken en badkamer ben ik in topvorm, maar twintig meter over straat lopen is lastig.

Is de mens niet een kwetsbaar wezen en is het idee dat hij kalm kan blijven arrogant?

Een jaar later moest ik een ruggenprik ondergaan, wat ondraaglijk pijnlijk was. Twee verpleegkundigen hielden me vast en zeiden dat ik zo hard mogelijk moest schreeuwen; dat zou de pijn verlichten. Dus schreeuwde ik zo hard als ik kon tot de prik voorbij was. De verpleegkundigen wilden toen weten waar mijn volgende boek over ging. Ik zei: stoïcisme. Daar moesten ze hartelijk om lachen. Eerst dit drama van pijn, en toen de arrogantie. Die twee observeerden het scherpzinnig.

Zou u zichzelf als stoïcijns omschrijven?

Ik ben geen voorstander van wat de filosoof Joseph Vogl ooit zwevend denken noemde. Ik ben gefascineerd door de zwaartekracht van het bestaan. Je zou kunnen zeggen: ik bereid me voor op de mogelijkheden tot ineenstorting die het empirisme met zich meebrengt. Dat is mijn stoïcijnse houding. Als mens kun je je in een natuurlijk domein storten waar de rede niet meer bestaat, zoals Kant al zei. En een deel van die val is dat hij plotseling komt. Je verliest je kalmte.

Je stelt je stoïcijnse mensen voor als diep ontspannen. Zou het kunnen dat jij de dingen een beetje anders ziet?

Stoïcisme komt in mijn boek op verschillende manieren ter sprake, maar een van de belangrijkste citaten hierover komt van Epictetus: "De Stoïcijn hoopt niet." Elke hoop is in feite een zelfbedriegend pact met de tijd.

Bijvoorbeeld, als je zegt: Het komt wel goed?

Ja. Maar Epictetus zegt: Belangrijker dan hopen is om je volledige aandacht op het heden te richten. Om heel nauwlettend te observeren wat er gebeurt.

Je boek is geen levensgids, maar richt zich op de interacties tussen mensen en de wereld, inclusief de politieke sfeer. Word je er niet gelukkiger van om jezelf af te schermen van crises?

Nee, je moet zoveel mogelijk informatie krijgen. Televisie bijvoorbeeld, wanneer het in een pluralistische vorm wordt gepresenteerd, is een informatiemachine en maakt het mogelijk om rampen recht in de ogen te kijken.

Het heden observeren is iets wat je altijd al wilde doen. Inclusief verkeerde inschattingen. In de jaren zestig maakte je deel uit van een kleine maoïstisch-communistische partij. In je boeken kijk je met verbazingwekkende mildheid terug op die tijd.

Ik denk dat wat me destijds bewoog, de liefde voor de massa was. Destijds geloofde ik dat je van hen kon leren. Zo werkte ik als jonge rekruut in een bedrijf met veel mijnwerkers. Zij hadden een heel ander soort rede, waren praktisch ingesteld en stelden elke opdracht ter discussie op basis van het praktische nut ervan. Wij intellectuelen deden dat niet. In een soort kortsluiting leek het me dat de rede, in tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, bij de massa kon liggen. Ik las ook veel Brecht en kon me zeker vinden in zijn lofzang op de massa.

Het boek heeft een soort leidmotief, een citaat uit Georg Büchners "Dantons dood": "Volg je zinnen tot het punt waarop ze belichaamd worden." De Duitse Rote Armee Fraktion (RAF) zette politieke zinnen om in dodelijke daden; Büchner spreekt over de gevolgen van de Franse Revolutie. Hoe is het er vandaag de dag aan toe?

Het is een ongelooflijk explosief onderwerp. Wat betekent het politiek gezien als we het vandaag weer hebben over de noodzakelijke militaire capaciteit van het Duitse volk? Waar leidt deze slogan toe? Het belang van oorlog is een deugd van vrede geworden, en Duitsland moet zich herbewapenen!

Je bent een oorlogskind, geboren in 1939, en je eerste vormende en traumatische ervaringen hangen samen met Duitse schuilkelders. Hoe kijkt een geboren pacifist als jij aan tegen de huidige stand van zaken in de vredelievende cultuur?

Als intellectueel zou ik vandaag de dag zeggen: we moeten onszelf niet blijven opsluiten in een cultus van weerloosheid en die als een deugd verkopen. Dat is al heel lang zo.

Dus, kom weer uit je ivoren toren en stel je eigen rol ter discussie?

Ja. Intellectuelen, diplomatie en politiek falen. In talkshows op televisie vind ik generaals altijd veel nuchterder dan politici. Ik ben voldoende bekend met de militaire geschiedenis om te zeggen: we moeten een eerlijker beeld van de Duitse soldaat ontwikkelen. En intellectuelen moeten dichter bij het idee van defensief vermogen komen, zonder meteen aanhangers te worden van de extreemrechtse politieke filosoof Carl Schmitt.

Interessante woorden van een voormalige studentenrevolutionair en veteraan van 1968, die het grootste wantrouwen toonde jegens en in opstand kwam tegen de staatsorganen. Op welk moment in de afgelopen jaren is uw mening veranderd?

De oorlog in Oekraïne, die in werkelijkheid begon met de annexatie van de Krim in 2014, was doorslaggevend. Hoewel Poetins angst voor een omsingeling van Rusland door de NAVO plausibel zou kunnen zijn, is er geen enkel argument voor het starten van een agressieoorlog waarbij honderdduizenden soldaten sneuvelen. Ik ben er sprakeloos van. En ik heb ook respect voor de Russische soldaten.

Hoe zou u pacifisme vandaag de dag definiëren?

Ik heb het altijd over structureel pacifisme. Het is een term die militair historicus Sönke Neitzel gebruikte en die is bedacht voor de vroege geschiedenis van de Bundeswehr. Het pleit voor de burger in uniform. Het huidige onvermogen van de Bundeswehr om in militaire dienst te treden, hangt samen met dit defensieve element uit de geschiedenis.

Zou u Poetins kalmte ten opzichte van alle pogingen om de oorlog te beëindigen als een vorm van stoïcisme beschouwen?

Ik zou dat historisch beantwoorden. Er gebeurde iets beslissends in de 19e eeuw. In die eeuw draaide stoïcisme niet langer om gemoedsrust, maar om de professionele habitus van een kalme bureaucratie, van natuurwetenschappers en soldaten. Poetin heeft de stoïcijnse professionele habitus van een KGB-agent. In dit geval, zoals over Jünger is gezegd, blijft de stalen helm van de stoïcijn overeind, maar alle andere elementen vallen in het niet.

Hoe verklaart u de fascinatie van rechts voor Poetin?

Dit verbijstert me. Hij speelt hymnes ter ere van Stalin tijdens zijn optredens en vernielt de herdenkingswerken die verband houden met het stalinisme. Het is een absolute mislukking van Nieuw Rechts dat ze dit weigeren te erkennen. Wat ze aan Poetin waarderen, is zijn minachting voor een bepaald soort pluralisme, maar bovenal is het een strijd tegen de NAVO. Wat ik heb ontdekt, is dat Nieuw Rechts verdomd weinig weet over de situatie in Rusland. Als ze hun ideeën daar zouden proberen te implementeren, zouden ze er snel achter komen wat een dictatuur is.

Ook van Friedrich Nietzsche valt veel over stoïcisme te leren. Hij stelt dat mensen niet gebouwd zijn voor absolute kou. Ze kunnen hooguit korte koude baden verdragen en dan weer terugkeren naar warmere omstandigheden. Is Duitsland kouder geworden? En hangt dit samen met de opkomst van bepaalde politieke krachten, zoals sommigen vermoeden?

Migratiebeleid speelt een grote rol in Duitsland. Vóór de beruchte oudejaarsnacht in Keulen had de AfD 3 procent, maar toen steeg het plotseling naar meer dan 10 procent. Ook de lof voor het patriottisme van de partij is van groot belang.

Zegt u dat als linkse persoon?

Ja. Ik denk dat het een van de grootste fouten van links is geweest om het concept van thuisland negatief te bekijken. Ik geloof dat een gevoel van verbondenheid met het thuisland deel uitmaakt van het fundamentele vertrouwen van de mensheid. Menselijkheid omvat echter ook de integratie van vreemden. We moeten proberen die twee te combineren. We moeten in beide sferen leven. Het sluiten van één sfeer tegelijk heeft tot nu toe alleen maar tot grote ellende geleid.

In uw boek vraagt ​​u: "Waar is de mogelijkheid om rustig de politieke kampen te onderzoeken, om een ​​kern van waarheid te ontdekken in de 'vijand', om ons aan te moedigen om een ​​evenwicht te vinden?" Hoe ver denkt u dat de polarisatie onder mensen is gevorderd?

Ik weet niet hoe de situatie er werkelijk voor staat, maar de media verdelen zich steeds meer in verschillende kampen. Dit heeft mogelijk te maken met het feit dat polarisatie een grotere rol speelt onder bepaalde intellectuele klassen dan onder het grote publiek. Onlangs was er een televisiedocumentaireserie over de opkomst van de AfD, waaruit ook bleek dat de oudejaarsnacht in Keulen een kantelpunt was. Sommige media hielden zich een week lang stil over welke segmenten van de migrantengemeenschap zich negatief uitlieten. Ik beschouw dit als fataal. Het maakt deel uit van de polarisatie en draagt ​​bij aan verdere polarisatie.

Over polarisatie gesproken. Uw vrouw, Caroline Sommerfeld, is actief binnen Nieuw Rechts en is preconciliair katholiek. U bent voormalig lid van de beweging van 1968. Hoe is de huidige huwelijks-intellectuele situatie?

We hebben een heel interessant huwelijk. Op dit moment hebben we een groot meningsverschil, namelijk de brieven van Paulus. Mijn vrouw is voorstander van de preconciliaire Kerk, en ik ben meer een Heinrich Böll-katholiek. Dat is een soort verwaterd Rijnlands katholicisme dat weinig dogma's kent, zich prettig voelt bij de spirituele architectuur van de Kerk, maar de kerkgeschiedenis afschuwelijk vindt.

Politiek gezien hebt u geen enkel punt van kritiek?

Het blijft altijd spannend tussen haar en mij, als fervent linkse. Ze is bijvoorbeeld woedend dat rechtse partijen Elon Musk het hof maken. Mijn vrouw ziet hem als een kwaadaardige globalist. We zijn het er allebei over eens dat er geen dictatuur van techmiljardairs mag zijn. Zoiets zou een enorme ramp zijn, en daar hoef ik met mijn vrouw geen ruzie over te maken.

Politiek gezien heb je geen enkel punt van kritiek. Is je vrouw ook een Poetin-sympathisant, zoals velen binnen Nieuw Rechts?

Ze ziet de agressieoorlog als een defensieve maatregel om Rusland te beschermen. Ik zeg: je kunt het politiek gezien zo zien, maar dat rechtvaardigt geen oorlog waarbij honderdduizenden van je eigen soldaten worden geofferd. Daar is geen enkel argument voor. Samen met de brieven van Paulus is dit ons belangrijkste twistpunt. Het is ook vreemd hoe de zaken momenteel in de politieke kampen veranderen. Als ze nu zeggen dat de Duitse Bundeswehr 60.000 extra soldaten nodig heeft, dan zie ik daar goede redenen voor. Ook voor de herinvoering van de algemene dienstplicht. Mijn vrouw zou dat categorisch afwijzen, en dat is vreemd.

Maar ze is er niet tegen omdat het om Poetin gaat?

Nee nee.

Ze is nu dus een pacifist van linkse signatuur?

Hun belangrijkste argument is dat elke militaire training in het belang van Amerika is.

Wanneer bereiken we het punt dat iemand van tafel opstaat en zegt: ik wil hier niet meer praten?

Het wordt steeds minder. Zo'n tien jaar geleden waren de verschillen in standpunten veel extremer. Op de een of andere manier hebben we een modus vivendi gevonden. Ik zeg dit ook in mijn nieuwe boek: je moet met vreemdheid leren leven.

Je wordt toch geen intellectuele, boze burger meer?

Nee. Ik ben geen fan van sterke meningen. Als je zoiets hebt, moet je het even in quarantaine leggen en er later nog eens over nadenken. Ik heb onlangs ontdekt hoe ik eigenlijk werk en leef, en dat raakte me met een regel uit Nietzsches "Zarathustra". Die regel luidt: "Laat het toeval tot mij komen: het is onschuldig, als een klein kind!" Ik laat me meeslepen door toevalligheden en probeer er het beste van te maken.

Stoïscher kan het niet zijn.

Misschien. Het is het proberen waard.

Helmut Lethen: Stoïcijnse gangen. Essays over leven. Rowohlt-Verlag Berlijn, Berlijn 2025. 224 pp., Fr. 36,90.