GASTCOMMENTAAR - Democratie is een aantrekkelijk maar kwetsbaar systeem. Het vereist voortdurende medewerking van haar burgers.

“Een liberale democratie is sneller en gemakkelijker te vernietigen dan te herstellen.” (Herfried Münkler in “Power in Transition”)

Als ik me afvraag welke gebeurtenissen mijn politieke opvattingen hebben gevormd, vind ik die zeker. De verhalen die mijn vader aan de familietafel vertelde over zijn ervaringen met nazi-Duitsland, voedden mijn afkeer van dictaturen. De mislukking van de Praagse Lente in 1968, die me ertoe aanzette voor het eerst deel te nemen aan een demonstratie, versterkte deze houding.

Toen in de jaren vijftig, innovatiemoe van sigarenfabrikanten, samen met de vakbonden in Bern, een tabaksquotum wisten te bemachtigen "om banen te beschermen", voerde mijn vader een eenzame strijd ertegen. Het kostte hem bijna de kop, iets wat ik aan de familietafel heb gezien. Het quotum heeft zijn doel natuurlijk niet bereikt. Geen van de bedrijven die bescherming zochten, bestaat nog; alleen de twee die zich verzetten, zijn er nog. Dit heeft mijn houding ten opzichte van protectionistische interventies in de markteconomie gevormd.

De ceremoniële wandeling naar de stembus met mijn vader en oom toen ik volwassen was – uiteraard netjes gekleed! – wakkerde een gevoel van trots op de directe democratie aan. Als zeer jonge ondernemer en voorzitter van de Aargauer Werkgeversvereniging werd ik gesterkt in mijn overtuiging dat gunstige marktomstandigheden cruciaal zijn voor het creëren van welvaart.

En als politicus besefte ik dat er zonder een ingetogen, maar efficiënte en gerespecteerde staat noch individuele vrijheid, noch een functionerende markteconomie kan bestaan. Ik leerde al vroeg wat Nobelprijswinnaars Daron Acemoglu en James Robinson later de "smalle corridor" noemden in een baanbrekend werk, namelijk het smalle pad van succesvolle staten tussen een mislukte en een despotische staat.

Door de jaren heen werd mijn overtuiging sterker dat de mensheid in principe over de middelen beschikt om een ​​betere, welvarendere en vreedzamere wereld te creëren: democratie en de rechtsstaat stellen mensen in staat zich individueel te ontwikkelen en beschermen de samenleving tegen misbruik van individuele macht; de markteconomie en de internationale arbeidsverdeling creëren welvaart voor iedereen en verminderen zo de neiging tot oorlogvoering; vooruitgang op het gebied van bijvoorbeeld technologie, geneeskunde, economie, ecologie en politicologie zorgt voor een explosieve toename van de kennis die ten behoeve van de mensheid kan worden aangewend.

De ineenstorting van de Sovjet-Unie leek het bewustzijn van deze onderlinge verbanden wereldwijd te vergroten. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie brak er een lange periode van economisch herstel aan. De wereldhandel bloeide, de wereldwijde welvaart groeide, extreme armoede en honger daalden, de levensverwachting nam toe, het aantal doden door geweld en oorlog nam af en er ontstonden nieuwe democratieën. De Amerikanen – ondanks alle fouten die ze onderweg maakten – namen het op zich om de regels en waarden te verdedigen en te handhaven die elke succesvolle orde vereist.

Dat is het goede nieuws: de interactie tussen liberale democratie, de rechtsstaat en een markteconomie stelt miljoenen mensen in staat om in vrijheid en waardigheid te leven. Dit is geen theorie, maar een wereldwijde ervaring van tientallen jaren. Maar er is ook slecht nieuws: deze combinatie is kwetsbaar, vatbaar voor verstoring en wordt voortdurend bedreigd, zowel van binnenuit als van buitenaf. Momenteel lijkt ze wereldwijd in te storten.

De omstandigheden waaronder het kan gedijen, zijn aan het afbrokkelen. Hoewel oplettende waarnemers al lang tekenen van een dergelijke afbrokkeling hadden opgemerkt, drong het pas tot het publieke bewustzijn door na een ware historische schok: de Russische inval in Oekraïne. Er vinden opnieuw oorlogen plaats en grenzen worden opnieuw gewelddadig verlegd.

Een zelfverzekerde autocratische as onder leiding van China en Rusland doet er alles aan om de verspreiding van democratie te voorkomen. In de Verenigde Staten, ooit de hoeder van democratie en een markteconomie, regeert een machtswellustige president, die de beroemde checks and balances ondermijnt, economische inzichten negeert, sympathiseert met autocraten en willekeur tot een leidend principe verheft.

Zelfs in gevestigde democratieën worden symptomen van verval zichtbaar. De explosief toenemende vooruitgang op vrijwel alle kennisgebieden lijkt niet langer te kunnen worden gecombineerd tot vooruitgang voor het geheel. Alles bestaat tegelijkertijd: mensenrechten en barbarij, democratie en dictatuur, opbouw en systematische vernietiging, geavanceerde intelligentie en algemene verdomming, historisch unieke informatiemogelijkheden en systematische misleiding aangestuurd door bots en algoritmen. Een wereldorde wordt geteisterd door snel verval, en een nieuwe orde is nog niet in zicht.

De liberale democratie wordt daarom zowel van buitenaf als van binnenuit bedreigd, ook al heeft ze haar effectiviteit allang bewezen. Ik zal slechts enkele kernpunten noemen over de externe uitdagingen die momenteel de wereldgebeurtenissen domineren: de autocratische as probeert democratieën te destabiliseren met alle moderne elektronische communicatiemiddelen, via nepnieuws, complottheorieën en misleidende informatie.

In Oekraïne wordt met grof geweld geprobeerd een prille democratie te vernietigen. De aanval op het democratische Westen door middel van zogenaamde hybride oorlogsvoering is al lang begonnen.

Het vermogen van op regels gebaseerde wereldhandel om welvaart te genereren wordt drastisch verzwakt door toenemend protectionisme en een onvoorspelbaar Amerikaans handelsbeleid. In combinatie met de verwoestende internationale schulden creëert dit een gevaarlijk potentieel voor crisis.

Daarbij komt nog de politieke en militaire zwakte van Europa en het feit dat de Verenigde Staten zich afkeren van democratische en constitutionele waarden, en tegelijk sympathie hebben voor een hegemonische wereldorde.

Niemand weet hoe dit complexe en explosieve mengsel zich zal ontwikkelen. Voor het eerst in decennia is het niet langer uit te sluiten dat democratie als wereldwijd organiserend idee zal krimpen tot een historische episode.

De interne uitdagingen voor de democratie zijn echter minstens zo zorgwekkend als de externe, omdat ze niet alleen de democratie als zodanig in gevaar brengen, maar ook de weerbaarheid van overlevende democratieën tegen externe bedreigingen verzwakken. De Duitse staatsrechtjurist Ernst-Wolfgang Böckenförde vatte dit samen in zijn beroemde dictum: "De liberale, geseculariseerde staat gedijt op voorwaarden die hij zelf niet kan garanderen."

Er zijn twee algemeen culturele voorwaarden die mensen in staat stellen een succesvol democratisch sociaal model te leven: ten eerste een voldoende overlapping van ongeschreven maar breed geaccepteerde democratische en ethische overtuigingen, waarden, normen en gedragsnormen; en ten tweede politieke oordeelsvorming. Herfried Münkler schrijft dat politieke oordeelsvorming en gemeenschapszin de belangrijkste verdedigingslinie van de democratie vormen. Dit alles is niet iets aangeborens, maar eerder een menselijke schepping, een gestolde ervaring – en dus kwetsbaar en nooit permanent veilig.

Net zoals een gezond menselijk lichaam constant wordt bedreigd door talloze virussen, bacteriën en fysieke risicofactoren, zo heeft ook de democratie te maken met talloze risicofactoren. Ik noem vijf fenomenen die zelfs functionerende democratieën bedreigen.

Een eerste probleem is dat mensen overweldigd worden door complexiteit. Ik ervaar dit zelf ook. Ik werk me door boeken heen, bestudeer wetenschappelijke artikelen, lees gerenommeerde kranten en volg de actualiteit online. Maar ik weet nooit helemaal zeker of ik de kern van de zaak altijd wel goed heb begrepen. Hoe kan iemand die nooit iets leest en hooguit doelloos online ronddwaalt, dan een politiek oordeel ontwikkelen? Sommigen haken gewoon af, bemoeien zich alleen met hun eigen dagelijkse problemen en willen niets horen over de Trumps en Poetins van deze wereld. Anderen vallen ten prooi aan simplistische, geïmproviseerde theorieën die goedkoop worden aangeboden door populisten die degenen die verantwoordelijk zijn voor al hun problemen aanwijzen, hen beledigen en hun straf eisen. Weer anderen zoeken steun en zekerheid bij sterke leiders die ze blindelings volgen.

Deze strategieën zijn giftig voor het democratisch systeem. Hoewel geïnformeerde besluitvorming de basis vormt voor oordeelsvorming, is de ongekende, constante beschikbaarheid van informatie over van alles en nog wat op sociale netwerken juist niet bevorderlijk. Dit maakt ons des te afhankelijker van betrouwbare instanties voor classificatie. Tegelijkertijd wordt het steeds moeilijker om dergelijke instanties zelfs maar te detecteren en te herkennen.

Dat directe democratie in ons land, gezien deze situatie, nog steeds relatief goed functioneert, heeft mogelijk te maken met het feit dat het – eenmaal beoefend – het politieke oordeel bevordert en zelfs een soort intuïtie voor politieke verbanden kan genereren. Dit kan zelfs leiden tot het ontstaan ​​van een soort wijsheid van de massa. Het is op de een of andere manier geruststellend dat de concrete resultaten van directe democratie helemaal niet bang hoeven te zijn voor vergelijking met parlementaire democratieën.

Een tweede fenomeen is interessant: de uitgesproken, diffuse angst voor de toekomst die veel mensen, vooral in westerse democratieën, voelen. Deze angst voor de toekomst is duidelijk veel minder aanwezig in Aziatische of Afrikaanse landen, waar mensen het veel moeilijker hebben. Degenen die nog steeds moeten vechten voor verbeteringen, zijn waarschijnlijk zelfverzekerder dan degenen die zich alleen zorgen maken over hun bezittingen. We weten dat mensen, dankzij hun ontwikkelingsbiologie, negatief nieuws intenser en aandachtiger waarnemen dan positief nieuws. Het constante, realtime bombardement van horrorverhalen en schandalen maakt de wereld nog somberder dan ze in werkelijkheid is. Het versterkt de indruk dat democratieën machteloos staan ​​tegenover het kwaad van deze wereld.

Een derde fenomeen heeft te maken met welvaart. We hebben vaak het idealistische idee dat een ongebreidelde drang naar vrijheid en een even ongebreidelde wil om deel te nemen aan onze regering de drijvende krachten zijn die het behoud van de democratie waarborgen. Maar voor veel mensen zijn beide vanzelfsprekend secundair, omdat vrijheid ook een last kan zijn, en, zoals de vaak lage opkomst bij verkiezingen aantoont, veel mensen zich weinig aantrekken van participatie, zolang alles maar redelijk goed functioneert. Ze steunen democratie alleen zolang ze zich in dit systeem beter af voelen dan in andere.

Friedrich August von Hayek opperde vele jaren geleden al dat het enige wat de democratie in gevaar kon brengen, een lange periode van economische stagnatie of zelfs recessie was. Twijfels over de vraag of voldoende welvaart in de democratie gegarandeerd is, kunnen het vertrouwen erin ondermijnen. De groeiende rijen vluchtelingen voor de poorten van democratieën laten zien dat het vooruitzicht op een beter leven een enorme drijfveer is voor mensen, en dat ze erop vertrouwen dat de democratie dit zal waarmaken. Wanneer er twijfels ontstaan ​​over dit vooruitzicht – en dat is het geval in veel gevestigde democratieën – ontstaan ​​er ook twijfels over de democratie.

Een vierde fenomeen is wat politicoloog Manfred Schmidt de structurele overbelasting van de democratie noemt. Dit bestaat uit het feit dat de democratische staat objectief gezien niet meer kan voldoen aan de buitensporige verwachtingen van veel burgers. Deze duidelijk waarneembare hypertrofie van verwachtingen kent een scala aan oorzaken. Aanvankelijk beloven veel partijen gouden bergen, maar wanneer ze vervolgens overheidsverantwoordelijkheid nemen, komen ze die beloftes niet na. Tegelijkertijd lijkt de belofte van een alomvattende zorgverlening door de uitdijende verzorgingsstaat de wil van veel mensen om zelf verantwoordelijkheid te nemen te ondermijnen.

Nobelprijswinnaar James Buchanan noemt dit verlangen naar staatszorg parentalisme, in tegenstelling tot het eveneens groeiende staatspaternalisme, de wens van de staat om voor zijn burgers te zorgen en hen zo in wezen machteloos te maken. De duidelijk waarneembare verschuiving van een meritocratische samenleving naar een samenleving van rechten leidt tot eisen waaraan de staat niet langer kan voldoen.

Dit brengt me bij een vijfde fenomeen: democratische vermoeidheid. Een aanwijzing hiervoor vinden we bij Goethe, die ooit schreef dat alles in de wereld draaglijk is, behalve een reeks mooie dagen. Blijkbaar beschouwen we positieve prestaties na verloop van tijd, door gewenning, zo vanzelfsprekend dat we ze steeds minder waarderen.

Dit lijkt ook het geval te zijn met vrijheid en democratie. Zelfs als alles perfect werkt, kan het tot verveling leiden; en op de een of andere manier zoeken veel mensen dan naar nieuwe uitdagingen. Dit is een van de valkuilen waar zelfs succesvolle democratieën in dreigen te trappen. Omgekeerd wordt het verlangen naar vrijheid des te dringender naarmate men er minder van heeft. De heldhaftige strijd van de Oekraïners bewijst dit, en het wordt aangetoond door migranten die bewust hun leven riskeren om de Middellandse Zee over te steken.

Zelfs als we de toestand van de wereld als slechter inschatten dan hij in werkelijkheid is, is hij objectief gezien al erg genoeg. De gerenommeerde experts van het Bulletin of the Atomic Scientists berekenen al tientallen jaren de zogenaamde "Doomsday Clock", waarbij ze alle risicofactoren, van een nucleaire oorlog tot pandemieën en klimaatverandering tot kunstmatige intelligentie, samenvatten in een tijdschaal tot het einde van de wereld. Ze stellen dat de klok, 89 seconden voor middernacht, momenteel de gevaarlijkste toestand van de wereld aangeeft sinds het begin van de analyses.

De geschiedenis leert dat tijden van afbrokkelende wereldordes bijzonder gevaarlijk zijn. Hoewel talloze hooggekwalificeerde futurologen politici en bedrijven tegen een aanzienlijke vergoeding weloverwogen perspectieven bieden, kan niemand voorspellen hoe de zaken zich zullen ontwikkelen. Wat moet ik dan, als ouder wordende waarnemer – beladen met jarenlange ervaring, maar zonder zeker te weten welke daarvan in deze tijd nog relevant zijn – tegen mijn kleinkinderen zeggen als ze me vragen wat ik van de Doomsday Clock moet vinden?

Er zijn twee overwegingen die mij, ondanks de sombere wereldwijde vooruitzichten, ervan weerhouden te vervallen in het afschuwelijke pessimisme van de ouderdom. Beide worden gevormd door de overtuiging dat mensen, hoe feilbaar ze ook mogen zijn, na vele beproevingen en ontberingen steeds weer een verbazingwekkend vermogen bezitten om met tegenspoed om te gaan. De eerste overweging gaat ervan uit dat geen enkele tot nu toe bekende regeringsvorm betere omstandigheden schept voor een waardig en vrij leven dan de liberaal-democratische rechtsstaat – en dat dit een sterke drijfveer blijft om die te verdedigen. En de tweede overweging verwijst naar de historische ervaring dat niet alleen onverwacht catastrofale gebeurtenissen plaatsvinden, maar soms ook onverwacht positieve.

Wat hebben mensen niet geprobeerd om welvarend en gelukkig samen te leven! En hoe vaak is het beloofde paradijs niet een hel gebleken! Beide grote ideologieën van de 20e eeuw, het communisme en het nationaalsocialisme, eindigden met miljoenen doden en een verwoeste economie. Poetins beloften van redding in Groot-Rusland of de islamistische paradijzen hebben tot nu toe alleen maar bloed en tranen veroorzaakt.

Populisten zoals de Berlusconi's, Erdogans, Maduro's en Bolsonaro's van deze wereld, die beweren de enigen te zijn die het ware volk vertegenwoordigen, die gedijen op polarisatie en tekeergaan "tegen de verliezers aan de top", zien hun kans schoon in de tegenspoed van de tijd en vinden aanhangers. Maar economen Manuel Funke, Christoph Trebesch en Moritz Schularick hebben door middel van een analyse van 60 landen over een periode van 120 jaar aangetoond dat hoewel dergelijke populisten langer aan de macht blijven dan niet-populistische regeringsleiders en vaker herkozen worden, ze aanzienlijke economische schade aanrichten, die hun kiezers meestal bijzonder hard treft.

Tim Besley van de London School of Economics heeft aangetoond dat de kans op een dramatische economische of veiligheidscrisis toeneemt naarmate er minder controle is over de uitvoerende macht. Het verontrustende is dat Project 2025 van de Heritage Foundation, waarop president Trump zijn beleid baseert, een handleiding lijkt voor dergelijk populisme.

De situatie is heel anders met de liberale, democratische rechtsstaat, geflankeerd door een markteconomie. Deze heeft zijn effectiviteit in veel landen bewezen; en het succesverhaal van de unipolaire wereldorde na de val van de Sovjet-Unie laat zien dat deze ook wereldwijd kan functioneren. De extreme kwetsbaarheid ervan mag geen reden zijn om deze als een mislukking te bestempelen. De vluchtelingenstromen en de fanatieke afwijzing door autocraten symboliseren twee tegengestelde aspecten van haar aantrekkingskracht.

Talrijke voorbeelden uit de geschiedenis laten zien dat onverwachte positieve uitkomsten kunnen ontstaan ​​in schijnbaar hopeloze situaties. Ik denk bijvoorbeeld aan de oprichting van de succesvolle Zwitserse federale staat na periodes van hopeloze onenigheid en burgeroorlog; het snelle economische herstel van Europa uit de as van de Tweede Wereldoorlog, mede dankzij het Marshallplan; de onverwachte val van de Berlijnse Muur en de even onverwachte ineenstorting van de Sovjet-Unie.

Een dergelijk scenario kan in de toekomst niet worden uitgesloten. Misschien stort het Russische machtspolitieke kaartenhuis onverwacht in elkaar door overbelasting. Misschien zal China, met zijn enorme interne structurele problemen, ook te ver doorschieten. Misschien kunnen de grote Europese landen zich eindelijk samen en op geloofwaardige wijze tegen Rusland keren. Misschien wordt Trumps machtsstrijd volgend jaar bij de tussentijdse verkiezingen getemperd en worden de checks and balances in de VS hersteld. Het zijn altijd liberale impulsen die tot positieve ontwikkelingen leiden, en het is evenzeer opvallend dat liberaal denkende individuen vaak als drijvende kracht fungeren.

Degenen die zich bezighouden met vrijheid, menselijke waardigheid en welvaart vragen zich daarom niet af of er in het licht van de wereldwijde problemen naar alternatieven voor de liberale, constitutionele democratie moet worden gezocht, maar hoe de interne en externe bedreigingen voor de democratie kunnen worden tegengegaan. Hiervoor bestaan ​​geen wondermiddelen.

De grote socioloog Max Weber vergeleek politiek met het boren door dikke planken. In onze chaotische wereld kan politieke vooruitgang niet worden afgedwongen door één enkele kracht met een briljante strategie. Miljoenen vakmensen moeten door miljoenen planken blijven boren. Er is ook geen enkele macht die ervoor kan zorgen dat dit boren samenkomt tot een samenhangend geheel ten behoeve van de mensheid.

Uiteindelijk zijn het alleen ideeën die mensen kunnen motiveren om hun acties af te stemmen op een specifiek doel. De conclusie is simpel: het boren van de planken moet worden geleid door het idee van een liberale, constitutionele democratie; en het moet constant gaan over het analyseren en aanpakken van de kwetsbaarheden ervan. Daarover moet in een democratie worden gedebatteerd, niet over utopieën die een paradijs beloven.

Kaspar Villiger is een voormalig Bondsraadslid. Hij diende van 1989 tot 2003 in de Zwitserse regering.